Hisse Senedi Piyasası ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının Gelişimi 

Çalışmamız gereği örgütlenmiş bir sermaye piyasası olarak İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nı ele alacağız. Bu bağlamda İstanbul Menkul Kıymetler Borsası ve hisse senedi piyasası başlıca özellikleri itibariyle tanıtılacaktır. 

Türkiye Hisse Senedi Piyasası ve Tarihsel Gelişimi 

İlk borsalar kıymetli madenlerin alınıp satılması amacıyla kurulmuş olup zamanla aracıların da devreye girmesiyle büyüyerek ticari belgeler ve ticari senetlerin alınıp satıldığı bir yapıya bürünmüştür. Tarihi bulgular ilk borsanın Belçika’nın Anvers şehrinde 1487 yılında kurulduğunu göstermektedir (Civan, 2007: 168-169). 

Borsa tarihine kısaca bakıldığında 16. Yüzyılın başlarında Amsterdam Borsası (The Amsterdam Stock Exchange) ve bu yüzyılın sonunda Lyon Borsası’nın (The Lyon Stock Exchange), 18. Yüzyılda Londra’da Menkul Kıymetler Borsası (The Stock Exchange) adıyla ve ardından 19. Yüzyılın başında yine Londra’da Londra Menkul Kıymetler Borsası (The London Stock Exchange)’nın faaliyete geçtiği bilinmektedir. ABD’de de ise New York Menkul Kıymetler Borsası (The New York Stock Exchange)’nın kuruluşu 20. Yüzyılın ilk yarısına denk gelmektedir (Civan, 2007: 169). 

Borsanın Kronolojik Tarihi 

Kaynak: IMKB Eğitim Yayınlan, 1997: 9 ve Karan, 2001, 66. 

Osmanlı Devleti’nde yaşanan fınansal gelişmeler sonucunda İstanbul’da Galata’da bir borsanın kurulması, Avrupa’da borsaların gösterdiği hızlı gelişimin bir sonucu olarak kabul edilebilir. Osmanlı Devleti’nde bir borsanın kurulması fikrinin ortaya çıkmasında Batı’da kurulan anonim şirketlere ait hisse senetleri ve tahvillerin azınlıklar aracılığıyla İstanbul’da ve Osmanlı Devleti’nin başka merkezlerinde sarraflar ve bankerler aracılığıyla alım-satım işlemlerinin başlamış olması ve 1854 Kırım Savaşı ile beraber başlayan süreçte borçlanmalar nedeniyle çıkarılmış olan tahvillerin başlıca Batı Borsalarında alım-satım sürecine girmiş olması ve diğer bazı etmenlerin etkisi bulunmaktadır (Fertekligil, 2000: 1). 

Tarihsel sürece Türkiye coğrafyası için bakıldığında Türk Borsa tarihinin (a) Osmanlı Dönemi, (b) Cumhuriyet Dönemi ve (c) Yeni Dönem şeklinde incelenmesi mümkündür. Osmanlı döneminde dışarıdan alınan menkul kıymetlerin alınıp satıldığı ve tarihi literatüre “Galata Bankerleri” şeklinde geçen piyasa ile başladığını görmekteyiz (Karslı, 1994: 31). 

Osmanlı Devleti’nde bankalar gibi kurumsal yapıların olmamasının yanı sıra bankacılığın ilk izleri Galata Bankerleri’nde görülmektedir. Galata Bankerlerinin kişilere ve devlete kredi açmak yoluyla Osmanlı Devleti’nde ilk bankaların kurulmasında paylan büyüktür (Kazgan vd., 1999: 281). Bizans döneminde ticarete yön veren tüccar ve bankerlerin ikâmet ettikleri veya konakladıkları Galata bir ticaret ve finans merkeziydi. Osmanlı Devleti’nin İstanbul’u fethi ile kent ekonomisinde Rum, Ermeni ve Musevi kökenli bu önemli unsurların işlevleri daha da artırmıştır (Kazgan vd., 1999, 284). 

Osmanlı Devleti’nde borsanın gelişmesi iki önemli anlaşmaya dayanmaktadır. Bunlardan ilki 1838 yılında yapılan Balta Limanı Ticaret Anlaşmasıdır. Diğeri ise 1841 anlaşmasıdır. 1838 anlaşması İngiltere ile yapılırken, 1841 anlaşması diğer Avrupa ülkeleri ile imzalanmıştır. Bu anlaşmalar Osmanlı Devleti’nde ithal ve ihraç gümrüklerinin yeniden düzenlenmesi ve borsa oluşması çalışmalarını başlatmıştır (Civan, 2007: 172). 

Balta limanı ticaret anlaşması ile Osmanlı Devleti’nde dış ticaret rejiminde serbestliğe dayanan bir rejim uygulanmaya başlanmıştır. Osmanlı Devleti gümrük rejimini ve tarifelerini batılı devletlerle birlikte belirlemeyi ilke olarak kabul etmiştir (Kazgan vd., 1999: 242). 

Osmanlı Devleti'nde ilk borsa İstanbul'da Osmanlı Devleti'nden alacakları olan ülkelerin çabalan ile kurulan "Dersaadet Tahvilat Borsası"dır. Bu borsa 1906 yılında çıkarılan bir düzenleme ile "Esham ve Tahvilat Borsası"na dönüştürülmüş ve bu yapısı ile Cumhuriyet dönemine kadar faaliyetlerini sürdürmüştür (Karan, 2001: 65). 

Konu Cumhuriyet dönemi için incelendiğinde 1922 yılında yapılan düzenleme ile borsada günümüzde hali hazırda kullanılmakta olan sistemin temellerini oluşturan hükümlerin getirildiği, 1923 yılında 1906 tarihli tüzüğe ek düzenleme yapıldığı, 1927 yılında borsanın adının "Esham ve Tahvilat, Kambiyo ve Nukud Borsası" şeklinde değiştirildiği, ardından 1929 yılında yine adının bu sefer "İstanbul Menkul Kıymetler Borsası" olarak değiştirildiği ve yine aynı yıl menkul kıymetler ve kambiyo borsaları kanunu çıkarıldığı, 1938 yılında yine bir isim değişikliği ile borsanın adının "Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası" olarak değiştirildiği ve borsa merkezinin Ankara'ya taşındığı, 1941 yılında ise borsa merkezinin tekrar İstanbul'a taşındığı görülmektedir (IMKB Eğitim Yayınları, 1997: 9 ve Karan, 2001: 65). 

31.03.1938'de ülkede tek olan borsanın başkentte faaliyet göstermesinin daha doğru olacağı düşünülerek Ankara'ya taşınan ve Ulus'taki eski Etibank binasında faaliyetlerine devam eden borsa; Ankara'nın siyasi merkez olmasına karşın iş merkezi olmaması, bu nedenle müşteri bulmak açısından borsada zorluklarla karşılaşılması, İstanbul'un coğrafi konum bakımından yolların kavşağında yer alması ve yerleşmiş bir ticaret merkezi yapısına sahip olması nedenleriyle borsanın Ankara'da olmasının sakıncalı olduğu kararına varılarak borsa 1941 yılında İstanbul'daki dördüncü vakıf hanın karşısında yer alan binada tekrar faaliyetlerine başlamıştır (Camgöz, 1989: 239).

Türkiye coğrafyası açısından borsa tarihi incelemesinin üçüncü dönemi literatürde yeni dönem veya İstanbul Menkul Kıymetler Borsası dönemi olarak anılmaktadır. 

Bu üçüncü dönemde 30.07.1981 tarihinde 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu çıkarılmış, 06.10.1983 tarihinde ise 91 sayılı Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname yayımlanarak geniş kapsamlı bir düzenleme yapılmıştır. Ardından 06.10.1984 tarihinde Menkul kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik çıkarılmış ve İMKB 26.12.1985 tarihinde kurularak, 03.01.1986 tarihinde faaliyete geçmiştir (Korkmaz ve Ceylan, 2007: 86-87). 

1906 yılında, 1866 yılında kurulan Dersaadet Tahvilat Borsası’nın yerine geçen Esham ve Tahvilat Borsası; Osmanlı Devleti döneminden Türkiye Cumhuriyeti’ne devredilen kurumlardan bir tanesidir. Bu borsa I.Dünya Savaşı ile beraber kapatılmış, ancak savaş bittikten sonra yeniden faaliyete geçmiştir (Tanör, 2000: 43). 

1914 yılında 1. Dünya Savaşı ile beraber etkisini yitiren borsanın 1915’de süresiz olarak kapatılmasından itibaren 1. Dünya Savaşı’nın sona ererek Maliye Bakanhğı’nın borsanın yeniden faaliyete geçmesine izin verdiği süre içerisinde bile Galata’daki kahvehane ve sokaklarda menkul kıymet alım-satım işlemleri devam etmiştir (Yalçıner, 1996: 90). 

1929 yılında Amerika’da yaşanan ve bütün dünya borsalarını etkisi altına alan ekonomik kriz borsamızı da olumsuz olarak etkilemiştir. Borsa 01.04.1938 tarihinde Ankara’ya taşınırken adı da değişerek Borsa Kambiyo Esham ve Tahvilat Borsası olmuştur. Ancak daha sonra 01.04.1941 tarihinde borsa taşınarak tekrar İstanbul’daki yerini almıştır (Yalçıner, 1996: 90). Daha sonra da varlığını İstanbul’da sürdürmüştür.

06.10.1983 tarihli ve 18183 sayılı resmi gazetede yayınlanan “Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında 91 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname” ile bugünkü adıyla bildiğimiz İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 26.12.1985 kurulmuş ve 03.01.1986 tarihinde faaliyete geçmiştir (Tanör, 1999: 20).

İstanbul Cağaloğlu’ndaki tarihi Emniyet Sandığı binası İMKB’nin ilk faaliyet yeridir. Bu mekân ihtiyaçlara cevap veremez hale gelince Eren Handa faaliyetlerini sürdürmüştür. 15 Mayıs 1995’te de İMKB faaliyetlerini halen bu merkezden sürdürdüğü İstinye’deki binasına taşınmıştır (Tanör, 1999: 20-21).