Özkaynaklar

İşletmenin gerek kuruluş döneminde ve gerekse faaliyetlerini sürdürdüğü sırada yani işletme döneminde işletme sahip yada ortakları tarafından ortaya konulan fonlar, işletmenin öz kaynaklarını yada öz sermayeyi oluşturur. Öz kaynaklar yada bu kaynaklardan sağlanan fon­lar, işletmeye var olduğu sürece verildiği için işletme açısından de­vamlı bir kaynak .niteliği taşırlar.

Anonim ortaklık türünde olmayan ve yeni kurulan küçük işletmeler için işletme sahip yada ortaklarının ortaya koydukları kendine ait öz varlıkları sözü edilen işletmelerin en önemli uzun süreli fon kaynaklarıdır.

Sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda ve özellikle anonim ortaklıklarda ise, ihtiyaç duyulan öz kaynaklar büyük ölçüde pay senetleri yada hisse senetleri ihraç edilerek (satışa sunularak) sağlanır. Ayrıca işletmenin dağıtılmamış kârları yani otofinansman işletmeye öz kaynaklar sağlayan diğer bir fon kaynağıdır. 

1-   Pay   (Hisse)   Senetleri 

Pay yada hisse senedi, anonim ortaklıklar tarafından çıkarılan ve belirli ortaklık kaynaklarına (sermayesine) katılma payını temsil eden yasal koşullara uygun olarak düzenlenmiş bir menkul kıymet belgesidir.

a-   Pay   Senetleri   Türleri

TTK (Türk Ticaret Kanunu)'nun ilgili hükümlerine göre anonim or­taklık pay senetleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir. 

Nama   ve   Hamiline   (Taşıyana)   Yazılı   Pay   Senetleri

Bu ayırımın önemi pay senetlerinin devir işlemlerinde görülmektedir. Nama (ada) yazılı pay senetleri, şirket defterinde yazılı kimseler adına düzenlenir ve dolayısıyla senedin mülkiyeti de adı yazılan kişiye aittir. Mülkiyetin devri, ana sözleşmede aksine hüküm olmadıkça, pay senedinin, satın alana teslimi ve şirket pay defterine kaydedilmesi ile gerçekleşir. Hamiline yazılı pay senetlerinde ise mülkiyet, pay senedini satın alana teslim edilmesi ile tamamlanır. Bu tür pay senetlerinin devri kolaydır.

Adi   Pay   Senetleri   (Common   Stocks)

Sahiplik yada ortaklığı temsil eden finansal varlık, adi pay sene­di (common stock)'dir. Pay senedi deyimi ile başka bir sıfatla belirlen­mediği sürece finansta adi pay senedi kastolunmaktadır. Adi pay sene­di, bu senedi alan kişi yada kurumun aldığı yerin (işletmenin) senedin taşıdığı değer oranında sahibi yada ortağı olduğunu belirleyen bir men­kul (taşınır) değerdir.

Adi pay senetleri pay senetleri sahiplerine başta getiri sağlama yanında bir takım haklar ve riskler de getirir. Bu haklar şöyle özetlenebilir: 

1.  Şirket genel kuruluna katılma, oy verme hakkı ve dolayısıyla yönetime katılma hakkı. Her pay senedi sahibinin bir oy hakkı vardır ve şirket sermayesinin % 51 'ini elinde bulunduranlar yönetime sahip olacaklardır.

2.  Belli koşullarda şirket kayıtlarını inceleme ve şirket faaliyet­leri konusunda bilgi edinme hakkı.

3.   Sermaye artırımlarında yeni çıkarılacak pay senetlerinden payları öncelikle adi pay senet sahiplerinin satın alma hakkı. Bu hak, uygulamada  "rüçhan  hakkı" olarak adlandırılır.

4.  Şirket kârından payına düşecek kârı yani kâr payını (temettü) alma hakkı. İşletmenin kâr elde etmemesi ve kârlarını dağıtmaması du­rumunda, pay senedi sahibi için gelir söz konusu olmayacaktır. Bu ne­denle pay senedi, tahvil ve imtiyazlı pay senetlerine göre daha riskli bir menkul varlıktır. Oysa, tahvil sahibi için işletmenin kâr etmemesi­nin anlamı yoktur.

Kâr payı, pay senetleri getirişinin ağırlıklı kısmını oluşturur. Aslında pay senetlerinin getirişi, sadece kâr payından oluşmaz; bunun yanında pay senedinin gelecekteki satışından elde edilen gelir ve rüçhan hakkı satışından sağlanan gelirleri de içerir.

5.   Şirket sahiplerinin paylarını bazı koşullara uyarak başkaları­na yada üçüncü kişilere satabilme ve böylece şirket sahipliğini başkalarına devredebilme hakkı. Pay senetlerinin üçüncü kişilere dev­ri, üzerinde yazılı değer ve bağlı hakların da devredilmesi anlamına gelir. 

İmtiyazlı    Pay    Senetleri    (Preferred    Stocks)

Riski nedeniyle borçlanmaya gitmek istemeyen ve şirket yönetimini elinden kaçırmak istemeyen şirket yöneticileri, sermayele­rini yada öz kaynaklarını arttırmak amacıyla imtiyazlı (ayrıcalıklı) pay senedi çıkarmak durumunda kalabilirler. İmtiyazlı pay senet­leri, şirket kâr etsede etmesede bu pay senedi sahiplerine belli bir kâr payını yada getiriyi garantileyen, genelde sahibine oy hakkı ve yönetime katılma hakkı vermeyen ve dolayısıyla ortaklık ya da sahip­liği temsil etmeyen bir menkul değerdir. 

Batıdaki uygulamalarda imtiyazlı pay senetlerinin tahvillere göre daha yüksek gelir getirmeleri, sabit getiriyi garantilemeleri, ayrıca şirket varlıklarının likit hale dönüştürülmesinde ve şirket tasfiyesi du­rumunda alacaklarının adi pay senetleri sahiplerinden önce bunlara ödenmesi (ödemede öncelikli olmaları) gibi nedenler bu tür senetlerin ayrıcalıklı  yönlerini  oluşturur.

b-   Pay   Senedi   Fiyat   Tanımlamaları

Pay senedi fiyatları nominal (itibari) fiyat, ihraç (emisyon) fiyatı, piyasa fiyatı ve borsa fiyatı biçimlerinde tanımlanır. 

Nominal   fiyat: Bir pay senedinin nominal yada itibari fiyatı, üzerinde yazılı fiyat olup en az 500 liradır.

Ülkemizde genel olarak, şirketler çıkardıkları pay  senetlerini nominal    fiyat üzerinden satarlar. Ancak borsa değeri yüksek olan pay senedini çıkaran şirket, nominal değerin üzerinde bir ihraç yada emisyon fiyatı da belirleyebilir. Bu durum, özellikle şirketin sermaye arttırımına gitmesi sırasında görülür.

Piyasa   fiyatı:  Piyasadaki arz ve talep koşullarına göre belir­lenen ve borsanın mevcut olması durumunda borsa fiyatı ile eş anlamlı anılan fiyattır.
Borsa fiyat:  Borsada işlem görmeye başlayan pay senetlerinin borsadaki arz  ve talep koşullarına göre oluşan fiyattır. Borsanın işleyişine göre fiyatlar günlük olarak belirlenir ve  açılış  kapanış en düşük en yüksek ortalama günlük fiyat gibi türlere ayrılır. Pay senetlerinin   işletmelere  öz  kaynaklar  sağlaması  yanında; geniş halk kitlelerinin   küçük  tasarruflarını  büyük işletmeler aracılığı ile kalkınma için gerekli sermaye birikimine dönüştürmeleri, işletme mülkiyetlerini  geniş halk kitlelerine yaymaları, halkın tasarrufuna ek gelir sağlamaları ve ayrıca aracıları ortadan kaldıran bir finansman aracı olmaları açılarından da ayrı bir önem ve işlevleri vardır.