Piyasalar - Sektörler ve Çeşitleri
İktisatçılar piyasa kapitalizminin temel
özelliklerinden biri olan piyasa mekanizmasını incelerken,
alıcıları ve satıcıları bir araya getiren her türlü kolaylığı
piyasa (market) diye nitelendirirler. Piyasa kavramı bir
malın hizmetin alıcılarının ve satıcılarının belirli bir mekanda
(örneğin Çankaya pazarında) bir araya gelerek alışveriş
yapmaları durumu yanında, bir malın-hizmetin alıcılarının ve
satıcılarının (telefon-fax ve email) gibi çeşitli haberleşme
araçlarından yararlanarak alışveriş yapmaları durumunu da
kapsar: Piyasadan söz edebilmek için alıcıların ve satıcıların
belirli bir mekanda bir araya gelmeleri şart değildir.
iktisatçılar piyasa kavramı ürün-mal piyasası,
kaynak-faktör piyasası ve varlıklar piyasası diye üç
farklı biçimde kullanılırlar. Bunlardan ürün mal piyasası (product-commodity
market) ile kaynak-faktör piyasası (resource market), sırasıyla
malların ve kaynakların-faktörlerin alıcılarını ve satıcılarını
bir araya getiren her türlü kolaylığı ifade eder. Varlıklar
piyasası (assets market) ise para, tahvil, hisse senedi, ev gibi
alternatif servet biçimlerinin alıcılarını ve satıcılarını bir
araya getiren kolaylıkları ifade eder.
iktisatçılar piyasa kapitalizminin temel
özelliklerinden biri olan piyasa mekanizmasını incelerken,
ekonomideki milyonlarca alıcıyı ve satıcıyı hane halkı sektörü,
iş alemi sektörü, hükümet sektörü ve dış ticaret sektörü diye
dört ana sektörde toplulaştırırlar.
Hane halkı sektörü (households sector), ekonomideki tüm aileleri
kapsar. Hanehalkı sektörünün (ailelerin) üyelerine tüketici (consumer)
denir. iktisatta, ailelerden oluşan hanehalkı sektörünün
kaynakların sahibi olduğu ve tüm iktisadi kararlarında maksimum
fayda elde etmeyi amaçladığı varsayılır.
İş alemi sektörü (business sector), ekonomideki tüm firmalardan
oluşur. Bu tanımdaki firma (firm) kavramı, hanehalkı sektörünün
sahibi olduğu kaynakları kullanarak üretim yapan ve ürettiği
malları hanehalkı sektörüne, diğer firmalara, dış aleme veya
hükümete satan karar birimlerini kapsar. iktisatta, işalemi
sektörünün tüm iktisadi kararlarında maksimum kar elde etmeyi
amaçladığı varsayılır. iktisatçılar günlük kullanımdan farklı
olarak hanehalkı sektörü ile iş alemi sektörünü bir arada özel
sektör (private sector) diye nitelendirirler.
Hükümet sektörü (government sedor), bir ekonomideki tüm kamu kurum
ve kuruluşlarını kapsar. Piyasa kapitalizminin geçerli olduğu
ekonomilerde hükümet sektörünün temel amacı, kişilerin temel hak
ve özgürlükleri yanında iktisadi hayattaki rekabeti korumak ve
geliştirmektir. Hükümet sektörünün sağlık-eğitim-adalet ve
güvenlik gibi kamu hizmetlerini yerine getirirken mal ve kaynak
satın almak için yaptığı harcamaya, hükümet alımları (government
purchases) denir.
Hükümet sektörü faaliyetlerini prensip itibariyle
vergilerle finanse eder. Hükümetin elde ettiği vergilerle özel
sektöre yaptığı karşılıksız-tek yanlı ödemeler (örneğin emekli
maaşları) ve faiz ödemeleri toplamı arasındaki farka veya kısaca
vergiler ile transfer ödemeleri (transfer payments, TR) ve faiz
ödemeleri (N) toplamı arasındaki farka, net vergiler (net taxes,
TN) denir, TN = T - (TR + N). Hükümet alımlarının net vergileri
aşan kısmı (G - TN > O), para basılarak ve/veya
yurtiçinden-yurtdışından borçlanılarak karşılanması gereken
bütçe açığına (budget deficit) tekabül eder.
Dış ticaret
sektörü (foreign trade sector), bir ekonominin dış alemle (diğer
ülkelerle) olan tüm iktisadi ilişkilerinin toplulaştırıldığı bir
sektördür. Piyasa mekanizmasında her ekonominin, dış alemle
yoğun bir mal ve sermaye ilişkisi vardır. Bu ilişki, bir
ekonominin dış aleme mal satması demek olan ihracatı (export),
dış alemden mal satın alması demek olan ithalatı (import) ve
ekonomiler arasındaki sermaye hareketlerini kapsar.
|