Yöntem ve Yöntembilim Nedir 

a) Tanım ve Kapsam

Yöntem kelimesi değişik anlamlarda kullanılmaktadır. Yaygın kullanımıyla yöntem, bir amacın gerçekleştirilmesi, bir hedefe ulaşılabilmesi için izlenen yol, stratejiler bütünü; araştırma. çalışma ve bir sonuç elde etmek için kullanılan akıl yürütme biçimi; herhangi birşeyi yapmanın yolu; düşünce ve eylemde düzenlilik ve derli topluluk; düzgün ve düzenli işlem (Neufeldt ve Gyralnik. 1988. s. 854; Demir ve Acar, 1992. s. 387; Yıldırım. 1979, s. 264; Buğra. 1989. s. 12; Kurmuş, 1982. s. 53) olarak tanımlanmaktadır. 

Yöntembilim tartışmalarında. öncelikle yöntem ile yöntembilim ayırımının belirginleştirilmesi gerekmektedir. Sadece sözlük tanımından hareketle bile. tekrar edilebilir veya anlaşılabilir her düzenli ve mantıklı eylem, iş yahut etkinliğin bir yöntem izlemesinin  kaçınılmaz olduğu  söylenebilir. Bu açıdan yöntem, konu olduğu etkinliğin oluşum sürecinde, onunla eşzamanlı olarak varolmaktadır. Konuşmanın, düşünmenin, davranmanın, üretmenin hep belirli yöntemler dahilinde yapılmasına karşın, sözkonusu yöntemlerin bilinçli olarak izlendiği de söylenemez. Hatta, bir sonucun elde edilmesinde hangi yöntemin izlenmiş olduğu, o sonuca ulaşanlar arasında bile ihtilaflı bir tartışma konusu olabilir. İşte, "yöntem tartışmaları"nın çıkış noktalarından birincisi, herhangi bir bilim dalında, bir işlem veya etkinliğin gerçekleştirilmesinde hangi yöntem veya yöntemlerin izlendiğinin belirlenmesinde değişik yaklaşımların ortaya çıkmasıdır. Bu yüzden mevcut durumun kavramsallaştırılmasında farklı yöntem tesbitleri. önemli bir tartışma konusu haline gelmektedir. Yöntem tartışmalarının İkinci çıkış noktası ise. bir konuda hangi yöntemin izlenmesi gerektiğine ilişkin farklı görüşlerin olmasıdır. Yöntem konusundaki bu tartışmalar yöntembilim başlığı altında ayrı bir bilgi dalı haline gelmiştir. 

Yöntembilim. kelime olarak yöntemin bilimi anlamına gelmektedir (science of method). Sadece bu kelime anlamından bile yöntembilimin, belirli amaçlara ulaşabilmek için hangi yöntemlerin izlenmesi gerektiği konusunda öneri veya tavsiyelerde bulunması gerektiği beklenebilir (Hacking. 1981a. s. 131). Terim olarak ise yöntembilim "belirli disiplinler özelinde, gerçekliğin anlaşılması ve açıklanmasına yönelik bilgilerin üretilmesinde kullanılan yol, yöntem ve yordamları inceleyen bilimdalı. Amaca ulaşılabilmesi için ne tür araç ve yöntemler kullanılması gerektiği konusunda geliştirilen sistemli ve düzenli olarak ifade edilen kavramsal sistem" olarak tanımlanmaktır (Demir ve Acar. 1992. s. 387). Öz bir deyişle yöntembilim, "bilimin savunma mantığıdır" (Eren. 1992. s. 5). 

Yöntembilimin yöntemle ilgili bir bilgi dalı olması, onun bir yöntem yahut bir yöntemler kümesi veya bir yöntemler tasviri olduğu anlamına gelmez. Yöntembilim tüm bunların ötesinde kavramların biçimlendirilmesi, modellerin kurulması, hipotezlerin formüle edilmesi ve teorilerin sınanmasını da içeren,   belirli entellektüel işlem kurallarını yerine getiren bilim adamlarının bu değişik tercihlerini destekleyen ve onları akla uygun hale getiren iddialar içermektedir. Dolayısıyla aynı yöntemi kullanan araştırmacılar oldukça farklı metodolojik görüşlere sahip olabilirler. Aynı şekilde, aynı metodolojik yaklaşıma sahip olmasına rağmen bazı araştırmacılar, yaptıkları araştırma veya çözümlemenin niteliğine ilişkin yargılarının farklılığı yüzünden, diğerlerinden çok değişik yöntemler kullanabilirler (Machlup, 1978, s. 55; Kurmuş. 1982. ss. 53-54; Red man. 1991. ss. 95-96). 

Buradan iki sonuç çıkarılabilir: Birincisi, yöntembilim. ağırlıklı olarak yöntemle ilgili sorunları ele almasına karşın onun ötesine taşan bir bilgisel alana sahiptir. İkincisi, yöntembilimsel tartışmiar da. aynen diğer konulardaki tartışmalar gibi. üzerinde nihai olarak uzlaşılmış kurallar çerçevesinde gelişmemektedirler.

b) Yöntembilimsel Yaklaşımların Tasnifi Sorunu 

Yöntembilim tartışmalarını iki ayrı düzeyde tasnif etmek mümkündür. Birincisi, genel anlamda yöntembilimsel yaklaşımların bilimsel açıklamanın "nasıl" ve "niçin"lerini ortaya koyarken gösterdikleri farklılaşmayı konu edinmektedir. Bu düzeydeki metodolojik tartışmaları da iki ayırım çerçevesinde ele alabiliriz.

Birinci ayırım, doğal ve sosyal bilimlerin kullanabilecekleri yöntemlerin birbiriyle ilişkisini konu edinmektedir. Buradaki temel tartışma, tüm bilim dalları için geçerli bir bilimsel yöntemin olup olmadığı noktasında toplanmaktadır. Bu tartışma, iki farklı yaklaşım çerçevesinde götürülmektedir. Bir grup düşünür, doğal bilimler ile sosyal bilimlerin kullanabilecekleri yöntemlerin özde bir farklılık taşımadıklarını, farklılığın sadece bir derece farkı olduğunu. dolayısyla sosyal bilimler için ayrı, doğal bilimler için ayrı bilimsel yöntemden bahsedilemeyeceğini savunmaktadırlar. Diğerleri ise sosyal gerçekliğin, doğal gerçekliğin açıklanmasında kullanılan yöntemlerle anlaşılmasının mümkün olmadığını, bu yüzden sosyal bilimlerin kendilerine özgü yöntemleriyle yola çıkmaları gerektiğini savunmaktadırlar. Birinci yaklaşım, yöntembilîmsel tekçilik. ikincisiyse yöntembilimsel ikicilik olarak ele alınmıştır. 

İkinci ayırım ise araştırma konu veya nesnesinin ele almışına ilişkin bakış açılarının farklılığını konu edinmektedir. Buradaki temel tartışma, parça ve bütün ilişkisi çerçevesinde toplanmaktadır. Yöntembilimsel bireycilik bilimsel açıklamalarda bireysel birimlere indirgenemeyen açıklamaları geçersiz görürken. yöntembilimsel bütüncülük ise bütünü esas almayan açıklamaların nesnellik taşıyamayacağını savunmaktadır. Biraz sonra bu ayırımları daha yakından ele alacağız. 

İkinci düzey ise. metodoloji tartışmalarının niteliğine göre farklılaşmalarını konu edinmektedir. Daha önce de belirtildiği üzere, yöntembilimsel farklılık, sadece aynı konuda önerilen yöntemlerin farklılığından değil, bizzat kullanılan yöntemin özellikleri konusundaki farklı yaklaşımlardan da kaynaklanabilir. Bu açıdan da yöntembilim literatürünü ikiye ayırmak mümkün. Birincisi, bir konuda izlenmesi gereken yegane yöntemi veya en iyi yöntemleri ortaya koymaya çalışan kural koyucu yöntembilim yahut normatif yöntembilim. ikincisi ise bir konuda izlene gelen yöntemi açığa çıkarmaya, belirginleştirmeye çalışan betimsel yöntembilim. yahut pozitif yöntembilim (Machlup. 1978. s. 55; Caldwell. 1991. s. 4; Rosenberg. 1976. s. ix; Holcombe. 19 s. 3; Samuels, 1990. s. 2). Bir benzetme ile ifade etmek gerekirse, aynen bir "bibliyografyalar bibliyografyası"nın mümkün olması gibi, metodoloji tartışmalarının da metodolojisinin yapılması mümkündür. Ancak sözkonusu bibliyografyalar bibliyografyasının. bir bibliyografya olarak kendisini içine alıp alamayacağı sorusu gibi. metodoloji tartışmalarının metodolojisinin neyin konusu olduğu sorusu da. döngüsel bir tartışma başlatmaktadır.