Petrol Fiyatları Dünya Ekonomisi İçin Yeni Bir Petrol Şoku Mu? 

14-15 Ekim tarihlerinde Pekin’de düzenlenen G-20 üyesi ülkeler ekonomi bakanları ve Merkez Bankası başkanları toplantısında önemle vurgulandığı üzere, petrol fiyatlarında son zamanlarda meydana gelen artış dünya ekonomisi için ciddi bir tehdit halini almıştır. 2001 yıllı Kasım ayında 18 Dolar, Irak işgali sonrası 25 Dolar olan petrolün varil fiyatı 2005 Eylül ayı ortalarında 70 Dolara kadar yükseldikten sonra bugünlerde 60 Dolar düzeyinde seyretmektedir. Bu boyutta bir fiyat artışı 1973-74, 1978-80, 1989-90 yıllarında yaşanan artışları ve akabinde yaşanan ekonomik durgunluk ve yüksek enflasyonu anımsatmakta ve ister istemez “acaba bu fiyat artışı dünya ekonomisi için yeni bir petrol şokunun habercisi midir?” sorusunu akla getirmektedir.

Ani fiyat artışının başladığı 2003 sonu ve 2004 yılı başlarında yapılan yorumlarda bu fiyat artışının ırak’taki kaosla yakından ilgili olduğu, zaman içinde Irak’ın petrol üretim kapasitesinde, onarımlarla meydana gelecek artışın fiyatları yeniden 30 Dolar altına çekeceğinden bahsedilirken 2005 yılı Nisan ayından bu yana yaşanan gelişmelerle bu yüksek fiyat seyrinin süreklilik kazanmakta olduğu yolunda yorumlar da artmaya başlamıştır. Tabiatıyla petrol fiyatlarının uzun süre 60-70 Dolar aralığında seyretmeyeceği tahmin edilebilmektedir. Ancak asıl soru bu yüksek fiyatın ne kadar süreceği ve dünya ekonomisine üçüncü bir petrol şoku yaşatıp yaşatmayacağı noktasında düğümlenmektedir. Bu temel soruya yanıt verebilmek için ise iki ilintili soruya da cevap bulmak gerekiyor: Petrol fiyatları neden arttı, Bu fiyatları ne yada nasıl bir gelişme yüksek tutabilir? 

Petrol Fiyatları Neden Artıyor? 

Bu soruya makro ve mikro düzeyde iki ayrı ama birbirini tamamlayıcı cevaplar verilebilir. Makro planda petrol fiyatlarının yükselmesi temelde dört nedenden kaynaklanmaktadır:

1.Dünyanın en zengin petrol sahalarına sahip Orta Doğu’da başta Irak savaşı, terörist hareketler, petrol üretiminin etkin bir şekilde yönetilememesi gibi sebeplerle istenen düzeyde üretim artışının gerçekleştirilememesi (Orta Doğu dünya kanıtlanmış petrol rezervlerinin %70’ine sahipken bunların sadece %20’sini üretmektedir) ve dolayısıyla enerji arz güvenliğinin sağlanamaması fiyatları arttırmıştır.

2.Orta Doğu’ya alternatif Kafkasya, Hazar, Orta Asya ve Batı Afrika gibi petrol bölgelerinden dünya piyasalarına geleceği beklenen kaynaklar gerek teknolojik, gerek jeo-politik ve jeo-ekonomik nedenlerle beklenildiği ölçüde ve zamanlamada üretime dahil edilememiştir.

3.Dünya petrol ihtiyacı özellikle son yıllarda ciddi bir ekonomik büyüme içindeki Asya ülkelerinde artmıştır. Bu noktada Çin ve Hindistan’daki tüketim artışı dikkat çekmektedir. Uluslar arası Enerji Ajansı verilerine göre Çin 2003 yılında 1.664 milyon varil/gün ithalat yaparken günümüzde 2.073 milyon varil/gün ithal etmektedir.

4.Son olarak dünyanın en büyük petrol ithalatçısı olan ABD’nin ana petrol ve doğalgaz üretim sahalarının bulunduğu Meksika körfezi ve güney kıyılarını vuran Katrina ve Rita kasırgaları ciddi olarak zarara yol açmış ve etkileri daha öncekilerden farkım olarak uzun süre hissedilecek bir tahribata neden olmuştur. 

Mikro düzeyde bakıldığında ise fiyat artışlarına, kısaca cevap vermek gerekirse, daralan bir arz, hızla artan bir talep ve mali spekülasyon neden olmuştur. Bu nedenlerle daha detaylı bakıldığında ise şu hususlar dikkat çekmektedir:

1.Arz tarafı ile ilgili sebeplerin başında 1997 yılından bu yana OPEC’in petrol kotlarını iyi manipüle etmesi gelmektedir. Ne zaman OECD ülkelerinin petrol stokları artmaya başlasa, OPEC petrol üretim kotalarını düşürerek fiyatları tekrar yukarı çekmeyi başarmıştır.

2.Arz tarafı ile ilgili ikinci faktör de, Amerikan pazarında yaşanan kaynak sıkıntısıdır. Özellikle son bir iki yıl içinde rafinerideki üretimin yerel talep artışlarını karşılayamaması fiyatları arttırmıştır.

3. Yüksek ve ani artış oranları borsa ve mali piyasalarda petrol ve yan ürünleri sanayii temsilcisi firmalara daha önce yönelmeyen fonları kolay kar güdüsü ile yönlendirmiştir. Dolayısıyla OPEC’in zamanı geldiğinde fiyatların belli bir düzeyin altına düşmemesi için kotalarda azalmaya gideceği kesin gözüyle bakılmaktadır.

Euro bölgesinde de durum farkım değildir. Yüksek petrol fiyatları Avrupa Merkez Bankası verilerine göre yılın son çeyreğinde %2’lik ortalamadan %3.6lara ulaşmış durumdadır. 

Yüksek petrol fiyatlarının büyüme üzerindeki olumsuz etkisi de yadsınamayacak bir boyuttur. IMF’in verilerine göre 2005 ve 2006 yılları için dünya genelinde öngörülen büyüme oranı %4.3’tür. Oldukça iyimser bulunan bu öngörüye karşılık bunun gerçekleşmemesine yol açacak risk de artmaktadır. ABD’nin cari açığı GSMH’sının %6’sını aşmış durumdadır.

ABD Federal Merkez Bankası 2005 Eylül sonu itibariyle kısa dönem faiz oranını %0.25 artırarak %3.75’e yükseltmiştir. Yüksek faiz oranı doğrudan tüketici güven endeksini olumsuz etkilemekte ve harcama trendini aşağıya çekmektedir. Bu ise dünyada ABD talebine bağlı olarak ihracata dayalı bir ekonomik kalkınma modeli benimseyen ülke ekonomilerini de olumsuz etkilemektedir. Son yıllarda özellikle Çin ve Almanya bu konuda olumsuz etkilenen ülkelerin başında geliyor. 

Yüksek petrol fiyatlarının diğer etkisi de artan fiyatlarla petrol ihraç eden ülkelerde meydana gelen tasarrufların yatırıma dönüşmemesidir. Petrol varil fiyatlarının ortalama 40 Dolar olduğu 2004 yılında petrol ihraç eden ülkelerin ortalama olarak tasarruf fazlası 2001 yılına göre üç kat artışla 207 milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu yıl sonu itibariyle tasarruf fazlası miktarına ilişkin IMF tahmini 400 milyar dolardır. Bu büyük meblağlar maalesef yatırıma dönüşmemekte, olası ilave istikrarsızlıklara karşı muhafaza edilmektedir.

Petrol fiyatlarının yüksek olması petrol ihracının %95’ini ithalatla karşılayan Türkiye’yi de oldukça olumsuz etkilemektedir. Türkiye Tüpraş verilerine göre 2005 yılında 22.8 milyon ton/yıl ithalat yapmayı planlamaktadır. Dolayısıyla Türkiye, petrol fiyatının 25 Dolar olması durumunda yılda 4.5 milyar dolar ödemesi gerekirken, petrol fiyatının 60 dolar olması halinde yılda 10.9 milyar dolar ödeyecektir. Aradaki kayıp 6.4 milyar dolardır.

Kaynak: Dr. Tuncay Babalı