Bütçe Sistemleri

Klasik Bütçe Sistemi (Geleneksel Örgüt Bütçesi)

Klasik devlet ve maliye fonksiyonlarına bağlı olarak ortaya çıkan bu bütçe sisteminde bütçe ödenekleri daha ziyade hizmeti yapacak olan kurum veya örgütlerin ihtiyaçlarına göre ayarlanır Diğer bir ifadeyle verilen bütçe ödenekleri ile, kamu birimlerinin bir yıllık süre içinde cari veya rutin işlerinin karşılanması amaçlanmaktadır.

Bu bütçe sisteminde bütçe amaçlarının belirlenip gerçekleştirilmesine gereken önem verilmez. Bütçede fonksiyonel olarak hizmetler değil, sadece harcama kalemleri ve bu kalemlerden ne kadar harcama yapılabileceği görülür; bütçe ile bütçe-plan ilişkisi kurulmaz. Geleneksel bütçe sisteminin aksaklıklarını gidermek için "performans bütçe", "program bütçe" ve "Planlama-Programlama-Bütçeleme Sistemi PBS)" gibi yeni bütçe sistem ve teknikleri geliştirilmiştir. 

Performans Bütçe Sistemi 

Kamu yönetimince, mali yıl için kendilerine ayrılan ödeneklerle amaçlarını gerçekleştirme derecelerini ortaya koyan; bu amaçla hizmet etkinliğini ve fayda-maliyet analizlerini esas alan bir bütçeleme sistemidir. Bu sayede eldeki kaynaklarla en çok hizmet çıktısı elde edilmeye çalışılmaktadır.

Performans bütçe sisteminde, çeşitli kamu birimlerine ihtiyaç duydukları ödeneklerin tahsis edilmesinden çok; hedeflenen amaçların belirlenip bu hedeflere ne ölçüde ulaşıldığını gösterme çabası vardır. Bu sistemin temel özelliği, giderlerin kategorik olarak değil; fonksiyon, program, iş veya proje şekliyle sınıflandırılmasıdır. Örneğin, fonksiyon: eğitim, programlar; ilk, orta ve yüksek öğretim; işler: öğretim, araştırma-inceleme ve yayın şeklinde düşünülür. 

Program Bütçe Sistemi 

Kamu yönetimi veya birimlerince yapılması gereken hizmetlerin fonksiyonel bir sınıflandırmaya tabi tutulmasıdır. Devletin yürüttüğü hizmetlerin plan-programa bağlanıp o şekilde gerçekleştirilmeye çalışılmasıdır. Bu bütçe sisteminde hedeflere ulaşılmasını sağlamak üzere, her program için hedefe yönelik ödenek tahsis edilir. Ülkemizde program bütçe uygulamasına 1973 yılında başlanmıştır.

Performans bütçe bir hizmetin nasıl yapılacağı üzerinde yoğunlaşırken: program bütçe belirli kaynaklarla en yüksek sosyal faydanın hangi hizmetlerle sağlanabileceği üzerinde durmaktadır. Yani bu sistem, ne satın alındığı değil; ne yapıldığı ve bunun nasıl başarıldığı veya başarılacağı üzerinde durur. 

Planlama-Programlama-Bütçeleme Sistemi (PPBS) 

Bir mali plan niteliğindeki bütçeyle kamu hizmeti etkinliğinin sağlanabilmesi için, belirlenen amaçları gerçekleştirebilecek hizmet programları ve bunların alt-program, faaliyet/proje sınıflaması ile; faaliyet/proje aşamasından başlayarak hizmetlerin maliyet-fayda analizleri yapılır. Alternatif programlardan en uygun olanı seçilerek, bütçeyle kaynak-hizmet ilişkisi kurulur ve böylece ödeneklerin hizmetlere tahsisi sağlanır. PPBS planlama-programlama- bütçeleme- sistem analizi ve kamu yönetiminden oluşur. Klasik bütçede ödenekler satın alınan şeylere tahsis edildiği halde. PPBS'de Ödenekler hizmetlere tahsis edilerek, yapılan harcamaların sebebi, niçin yapıldığı soruları cevaplanır. 

Sıfır Tabanlı Bütçeleme Sistemi (STBS) 

Yeni bir bütçe tasarısı hazırlanırken, cari yıl bütçesinde çeşitli kuruluş ve hizmetler için ayrılan ödenekler hiç yokmuş (yada sıfırmış)gibi hareket edilerek, her hangi bir daire veya hizmete daha önceki yıllar bütçelerinde yer verildiği için değil de sanki yeni, sıfırdan başlıyormuş gibi, değerlendirilerek ödenek tahsis edilecek veya edilmeyecektir.

Genel Bütçe-Katma Bütçe-Konsolide Bütçe 

Genel Bütçe: Devletin genel hizmetlerini yürüten kuruluşların bütçelerine genel bütçe denir. Örneğin Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık, Bakanlıklar, Yargıtay, Danıştay, vb. kurumların bütçeleri. 

Katma Bütçeler: Katma bütçeler, bütçenin temel ilkelerinden olan "genellik" ve "birlik(teklik)" ilkelerinin istisnasıdır. Katma bütçe, giderlerini özel gelirleri ile karşılayan ve genel bütçe dışında yönetilen kuruluşların bütçesidir. Örneğin üniversiteler, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü gibi.

Katma bütçeli kuruluşların bütçeleri devletin genel bütçesinin bir eki şeklinde olduğundan ve onunla konsolide edildiğinden, "katma bütçe" adını alırlar. Katma bütçeli idarelerin büyük bir bölümü hazineden yardım alan kuruluşlardır. Bu bütçeler genel bütçenin kurallarına tabi olup; yasama organında ilgili bakanlık bütçesiyle birlikte görüşülür. Örneğin, üniversitelerin bütçeleri Milli Eğitim Bakanlığı bütçesiyle birlikte görüşülüp karara bağlanır 

Konsolide Bütçe: Genel ve katma bütçe toplamından, katma bütçeli kuruluşlara yapılan hazine yardımının düşülmesi sonucu elde edilen bütçe rakamıdır.