OsmanlI İmparatorluğunda Bankalar 

1) Istanbul Bankası (Banque de Constantinople) 1847'de kurulmuştur. Bu bankanın sermayesi bulun­muyordu. Amacı o devirde dış ödeme sıkışıklığını gidermek için Osmanlı tüccarlarının emrine Londra ve Paris üzerine çekilmiş poliçeler sağlamaktı. Bu bankanın kurucuları o devirde Avrupa piyasalarında itibarı olan J. Alleon ile Teodor Baltazzi gibi Galata Bankerleri idi. Bu sayede hükümet ile bankanın yaptığı anlaşmaya göre ilk olarak 450.000 Frank, yani 2 milyon kuruş değerinde poliçe, ithalatçı tüccarların emrine verilmiş ve bu sayede kambiyo kuru 1 İngiliz lirası 110 kuruş olarak uzun müddet tutulabilmiştir. Fakat bu bankanın başarılı olduğu bu operasyon devam edememiştir. Bunun iki sebebi olduğu söylenebilir. Birincisi, 1848 yılında Fransa' da patlak veren ihtilal ve ikincisi Osmanlı hükümetinin kağıt para ihracıdır. Nitekim hükümet, bankanın bu poliçe işin­den yaptığı zararı kaime, yani kağıt para ile ödeyince banka da bu kaimeler üzerinde spekülasyona giriş­miştir. Nihayet hükümetin kağıt para ihraç politikası devamlı bir işlem haline gelince banka bu riski pay­laşmak gücünde olmadığından 1852'de faaliyetini tatil etmiştir. 

1852'de kapanan Istanbul Bankası'nın adını kul­lanmak suretiyle 10 Nisan 1872'de 1 milyon sterlin sermayeli bir banka kurulmuştur. O devrin meşhur bankerlerinden olan Antuan Vlasto, Andre Singros, Jorj Koronio, Etien Skulidi'nin iştirakleri ile kurulan bu banka, daha sonra Abdülhamit II devrinde meş­hur Galata Bankerlerinden  Zarifi 'nin yönetimine geçmiş ve 1894 yılında "Osmanlı Kambiyo ve Menkul Değerler A.Ş." tarafından satın alınarak faaliyetine son verilmiştir. 

2) Osmanlı İmparatorluğu Genel Şirketi (Societe Generale de I'Empire Ottoman): Bu adı taşıdığı halde aslında bir banka olan bu kuruluşun kurucu­ları, Osmanlı Bankası başta olmak üzere A. Baltazzi, Cristaki Zografos, Boğos Mıssırlıoğlu, A. Ralli, J. Camondo, Zafiropolo ve J. Zarifi ticarethanesi, Oppenhaim, Alberti ve Ortakları gibi devrin Galata Bankerleri ile S. Sulzbach, Frinling ve Groshen, Stern Kardeşler, Bischoftheim ve Goldsmith gibi yabancı bankerlerdi. 10 Muharrem 1864'de kurulan bu ban­kanın sermayesi her biri 20 Osmanlı lirası olan 100.000 hisse senedinden oluşmakta idi. Bu banka­nın hisse senetleri Istanbul ve Londra'da satışa Çıkarılmış ve büyük rağbet görmüştü. Nitekim emisyon­dan birkaç gün sonra her hisse senedi 3 sterlin prim yapmıştı. Bankanın, Osmanlı Hükümeti ile yapmış olduğu anlaşmaya göre, görevlerinin başında hükü­mete kısa vadeli krediler sağlamak geliyordu. Ayrıca gerek hükümet merkezindeki ve gerek vilayetlerdeki ticarethane ve esnafa kredi sağlamak görevini de yüklenmişti. 1864'de ilk olarak hükümete 50 milyon Franklık bir kredi açmıştır. Hükümetin harice devamlı borçlandığı bir devirde faaliyet gösteren bu banka dış borçlarının alınmasında ve Osmanlı tahvil­lerinin pazarlanmasında da büyük rol oynamıştır. Banka 1893'de tasfiye edilmiştir. 

3) Osmanlı Genel Kredisi (Credit General Otto­man): O devirde Fransa'da en önemli mali kuruluş­lardan olan Socieıe Generale de France, İstanbul'a yerleşmiş bir Fransız ailesi olan Tubinilerin ortaklığı ile Osmanlı Hükümeti namına 150 milyon Frank değerinde Hazine bonosu ihraç etmek üzere 31 Ara­lık 1868 tarihinde. Osmanlı Hükümeti ile bir anlaşma, imzalamıştı. Bu işlemler başarılı olup da devam ola­nağı ortaya çıkınca aynı ortaklık bir bankanın kurul­ması için girişimde bulunmuş ve böylece CrediıGeneral Oıtornan adlı banka 1869 yılı Ağustos ayında kurularak faaliyete başlamıştı. Bankanın ilk yönetim kurulu G. Tubini, Parisli banker Blount, Istanbul Darphane müdürü Mihraz Düz, Paris Ticaret Odası Başkanı Guillaume Deniere, Fransız Bankası murakıbı Vıctor Fare, fahri kambiyo ajanı Frederic Ganne­ron, Galata'da banker Köçeoğlu Agop, Parisli banker Koenigswarte, Galata Bankerlerinden Gean Tubini ve Mısırlı Andon bey, Paris-Uon ve Akdeniz Demir­yolları genel müdürü Paulin Talabot'dan oluşmuştu. 

Bu banka 1873 yılına kadar Osmanlı dış borçlan ile ilgili işlemlerde büyük rol oynamışbr. 1872yılında da 200 milyon Frank değerinde Hazine bonosu ihraç ederek hükümeti büyük bir mali sıkıntıdan kurtarmıştı.

       Credit General Ottornan adlı bu banka 1899 yılında faaliyetini tatil etmiştir. 

       4)Avusturya-Osmanlı Bankası: Fransa'nın 1871 yılında Almanya ile yaptığı savaşı kaybetmesi, Paris' in işgali ve 3. Cumhuriyetin kurulmasına kadar geçen zaman Osmanlı Hükümetinin Fransız Serma­yesi ile olan ilişkisini büyük ölçüde azaltmıştı. Buna karşılık Rumeli Demiryollarının yapımı ve işletilmesi için Baron Hirsch'in aracılığı ile ihraç edilen primli tahviller Viyana ve Berlin borsalarında işlem gör­müştü. Ayrıca Avusturya ile Rumeli Demiryollarının birbirine bağlanması Avusturya sermaye sahipleri­nin Osmanlı İmparatorluğuna eğilim göstermelerine sebep olmuştur. İşte Viyana ile İstanbul arasındaki bu zorunlu yakınlaşma iki bankanın kurulmasına yol açmıştır. Bunlardan birincisi 26 Aralık 1871' de kurulan 2,5 milyon sterlin sermayeli Avusturya Osrnanlı Bankası' dır. Bankanın sermayesi her biri 20 sterlin değerinde 125.000 hisse senedin­den oluşmakta idi. Kurucuları Viyana'daki Anglo ­Avusturya Bankası, ve Union Bank, Bükreş Bankası ve Osmanlı İmparatorluğu Genel Şirketi (Societe Gene­rale de Empire Ottoman) idiler. Bu banka 1874 yılında Osmanlı Bankası, ile birleşerek tarihe karışmıştır. 

         5) Avusturya-Türk Bankası: Bu banka Mart 1872 tarihinde kurulmuştur. 2,5 milyon sermayeli olan bu bankanın sermayesi her biri 25 sterlin değerinde 100.000 hisse senedinden oluşmakta idi. Merkezi Viyana'da olup İstanbul'da da bir şubesi bulunu­yordu. Kurucuları Osmanlı İmparatorluğu Genel Şir­keti, Galata Bankerlerinden C. Carapanos, J. Camondo ve Ortaklan, A. Rani, Z. Stefanovitch, Otto Unmann, A. Vlasto, Christaki Zographos, ve Georges Zafiri ile Viyana'daki Union Bank, Avusturya Bankası ve diğer ünlü bankerlerdi. Bankanın kuruluş yılı içinde başlayan Vıyana borsasındaki kriz bu ban­kanın ömrünün aynı yıl sonunda tükenmesine sebep olmuş ve banka açıldığından bir yıl sonra, yani 1873 yılında kapanmıştır. 

6) Kambiyo ve Menkul Değerler Osmanlı Şirketi: Bu banka daha evvel mevcut bulunan Galata Borsası­nın önemli simalarından Eugenidi ve Ortaklan adı altında faaliyette bulunan 30.000 Osmanlı Liralık ser­mayeli bir mali kuruluşun genişletilmesi ile mey­dana gelmiştir. 16 Ekim 1872 yılında kurulan bu bankanın serma­yesi her biri 10 sterlin değerinde 60.000 hisse senedi ile 600.000 sterlin idi. Bu bankanın ilk yönetim kurulu M. Clado, E. Eugenidi, Alfred F. Parker'den oluşmuştu. Bu bankanın kuruluşunda hisse senetle­rini pazarlama görevi Credit General Ottornan'a verilmişti. Bu banka 1899 yılında faaliyetini tatil etmiştir. 

     7) 1872-1875 yılları arasında kurulan ve kapanan bankaların sayısı bir haylidir. Galata borsasındaki bankacılık için elverişli konjonktür dolayısıyla banka olarak ortaya çıkan, fakat aslında spekülatif gayelerle günlerini geçiren aşağıda isimlerini yazmakla yeti­neceğimiz bankaların bir kısmı da büyük hayaller mahsulü olarak kurulmuştur. Osmanlı İmparatorlu­ğu'nun ekonomik gerçeklerine uymayan projelerle ortaya çıkan bankalar, özellikle Viyana piyasasındaki büyük krizden etkilenen Istanbul Galata Borsasın­daki uzun süreli panik ve kriz dolayısıyla faaliyetle­rini hemen durdurmuşlar, birçokları da proje halinde kalmaya mahkum olmuşlardır. Bu bankaları şöylece sıralayabiliriz: Rus Bankası, Ermeni Bankası, Finans Kamu İşleri Bankası, İtalyan Doğu Bankası, Istanbul Komptuan, İndüstri Kredisi, Osmanlı Tica­ret Şirketi, Kredi ve Komisyon Bankası, Osmanlı Kamu İşleri Bankası, Avusturya Levanten bankası, Türkiye Milli Bankası 

8) Menafi Sandıkları: Mithat Paşa Tuna Valisi olunca bütün Tuna vilayetinde o devirde hakim olan düzensizliklerin önünü almak için çeşitli girişim­lerde bulunmuştu. Bu düvensizliklerin önemlisi köylü ve çiftçinin sarraf ve tefeciler tarafından sömü­rülmesi idi. Mithat Paşa bu işi kökünden halletmek için her kazada bu kaza dahilindeki bütün çiftçilere kredi sağlayacak sandıklar kurmaya karar vermiş ve gerekli yetkiyi de almıştı. 1864 yılında kurulan bu sandıklara Menfai Sandıkları adı verilmişti. 1866 yılına. kadar geçen üç yıl zarfında bu sandıkların faaliyeti çok olumlu sonuçlar verdiğinden hükümet bunların bütün vilayetlerde açılmasına karar vermişti. Bu sandıklar için gerekli fon, yörenin aşar vergisi gelirinin küçük bir yüzdesinden sağlanmakta idi. Köylü ve çiftçiye verileri krediler )asa vadeli olup, kıymetli eşya, ipotek ve kefalet karşılığı veriliyordu. Bu sandıkların yönetimi Nafia Nezareti'ne bağlı olmakla birlikte her kazanın yönetim ve kontrolü, ikisi hristiyan, ikisi de müslüman olmak üzere aynı kaza halkından seçilmiş ve görevini ücretsiz yapan dört üyeli_bir komiteye verilmiştir. Ancak bu komite­nin katipliği ve muhasebesi için görevlendirilen kişi, muamelat hacminin küçük bir yüzdesini ücret ola­rak alıyordu. Sandıklar her hafta kurulan pazaryerle­rinde faaliyet gösteriyordu: Bu sandıklann sayısıZiraat Bankası kurulduğu tarihte (1888) üç yüzü aşmıştı. 

9) Osmanlı Bankası: Osmanlı Bankası 1 Şubat 1863 tarihli fermanı ile kurulmuştur. Kurucuları aşa­ğıda isimleri yazılı bir grup Fransız ve İngiliz uyruklu banker ve banka temsilcileridir. Aslında Osmanlı Bankası 1856' da kurulmuş olan Ottaman Bank'ın bir devamıdır. Bankanın kurucuları şunlardı: İngiliz grubu: Wıl­liam Glay, Paskoe Du pre Grenfell, Laghlas Mackins­ton Hate, William Richard Drake, John Stewart, Edward Gilbertson; Fransız grubu: lsaac Pereire, .

Emile Pereire, Eugene Pereire, Philippe Hottinguer, Ernest Adolphe Fould, Charles Mallet, Pillet Wı)), Bamn F. Soillere, Antoine Jacop Stern, Duc R. de Ferrari, Hyppolite Guillaume Biosta, Jean Charles Mussatd, Frederic Grieninger, Vıncent Buffarini, Hodolphe Hottinguer. 

Osmanlı Bankası Osmanlı imparatorluğu'nda ilk olarak her an altına çevrilebilir banknot imacı hak­kını elde etmişti. Yalnız ihraç ettiği toplam banknot değen bankanın ankesinin üç katını geçmeme şar­tına tabi tutulmuştur. Buna karşılık hükümet de ban­kaya karşı hiçbir şekilde k8glt para ihracına gitmeyeceğini garanti etmişti. Bu banka, imparator­luğun bütün ödeme işlemlerini yüklenmiş bulunu­yordu. Ayrıca Hazine bonosu ihracı tekelini de elde etmişti. Devletle ilgili bu görevlerinden başka banka her türlü bankacılık ve ticari işlemleri yapmak hakkına sahip oluyordu. 

Bankanın merkezi İstanbul'da idi. Ayrıca Paris ve Londra'da iki acentesi bulunuyordu. 1910 yılının kayıtlarına göre bankanın imparatorluğun çeşitli yerlerinde 66 adet şubesi mevcuttu. Banka, 1891 yılından itibaren mevduat da kabul etmeye başlamış ve ilk olarak mevduata yılda % 2 faiz ödemeye başlamıştır. 

Bankanın Kuruluşunda imtiyaz müddeti 30 yıl olarak kabul edilmişti. 1875 yılında bu müddet 50 yıla ve 1895' yılında da 62 yıla çıkarılmıştır. Daha sonra bu müddet Cumhuriyet devrinde de uzatılmıştır. 

Bankanın sermayesi, kuruluşunda 67.500.000 Frank idi ve yan sı ödenmişti. 1865 yılında sermayesi 101.250.000 Frank'a, yine yansı ödenmiş olarak, çıka­rılmıştı. Banka Avusturya-Osmanlı Bankası'nı geçirdikten sonra 1875 yılında sermayesini 250 mil­yon Frank'a yani 10.000.000 Osmanlı Lirasına yük­seltilmişti. Böylece banka, her biri 500 Frank değerinde, yansı ödenmiş 500.000 hisse senedinden oluşan bir sermaye bünyesine ulaşmış oluyordu. 

Banka, 1863 ile 1909 yıllan arasında % 5 ile % 15 arasında temettü dağıtmış ve hisse senetlerinin değeri borsada 501 ile 765 Frank arasında işlem gör­müştür. Hisse senetlerinin yansı ödenmiş olduğu için, örneğin 250 Frangı ödenmiş bir hisse senedinin borsa değeri 1882 yılında 315 Frank'lık bir prim yap­mış oluyordu. 

1909 yılında Osmanlı Bankası'nın Istanbul'daki İdare Meclisi aşağıdaki kişilerden oluşmuştu: Paul Revoil (Genel Müdür), A. Nias (Genel Müdür Yardım­cısı), Walter Maltass (Müdür), i. Depuis (Müdür Yar­dımcısı), G. CarIali (Müdür Yardımcısı), 

10) Ziraat Bankası: Ziraat Bankası 27 Ağustos 1888 tarihli Nizamname ile kurulmuştur. 1867'de kurulan Menafi Sandıkları'nın yerini almış 61an bu bankanın sermayesi şöyle oluşmuştur:     

1) 1886-87 Mali yılı sonuna kadar Menafi Sandıkları'nda biriken para,

2) Bu sandıkların alacakları,

3) 1887-88 Mali yılından başlamak üzere aşar ver­gisine yapılan % 1,5 oranındaki zammın hasılatı Buna göre %10 olan bu verginin oranı % 1 1,5'a çıkarıl­mış oluyordu,

4) Bankanın kuruluşundan itibaren sağladığı karlar. 

Bankanın bu şekilde oluşacak sermayesi 10 milyon Osmanlı Lirasına ulaşınca aşar vergisinin des­teği kaldırılacaktı. Nitekim 1909 yılından itibaren aşar hasılatı katkısı yarıya indirilmiştir. 

Kuruluşunda bankanın organizasyonu, Istan­bul merkez olmak üzere her vilayet merkezinde ve tarımsal bölge olarak önemli olan her kazada bir şube esasına göre ayarlanmıştı. Banka çitfçilere ipo­tek karşılığı kredi veriyordu. Nafia Nezareti'ne bağ­lanmıştı. Mevduat kabul edip bu mevduata faiz ödeme siyasetini benimsemişti. Nitekim üç ay vadeli mevduata % 4 faiz ödüyordu. Vadesiz mevduata faiz ödemiyordu. 

Banka, izlediği kredi politikasına göre, ipotek karşılığı veya hiçbir arazisi olmayan çiftçiye toprak sahibi birinin kefaleti ile kredi açıyordu. Açılacak kredinin sının banka şubesinin sermayesine göre 50 liradan 150 liraya kadar çıkıyordu. Tek bir çiftçi için geçerli olan bu sınırlanmış kredi için % 6 faiz, % 1 de masraf olmak üzere % 7 faiz alınıyordu. 

Banka 1889-90 mali yılında 18.206 çiftçiye 162.832 Osmanlı Lirası kredi vermişti. Bu rakamlar 1908-09 mali yılında sırasıyla 278.663 çiftçi ve 1.153.011 Osmanlı Lirasına yükselmiş bulunuyordu. Ziraat Bankası, kuruluşundan 1909 yılına kadar kendi kay­nakları ile büyüyen bir banka olmuştur, denebilir. Sağladığı karlar kredi sermayesine kaynak teşkil etmiştir.

11) Selanik Bankası: Adı Selanik Bankası olmakla beraber, merkezi İstanbul olarak 1888 yılında kuru­lan bu bankanın kurucuları Osmanlı Bankası, Paris' de Konptuar Eskont, Avusturya Kraliyet Bankası, Macar Bankası, ve Selanik'de zamanın önemli iş adamlarından olan Alatini Kardeşler idi. Banka her türlü bankacılık işlemleri yanı sıra aşar mültezimliğini ye her türlü bayındırlık işlerini de yürütmeyi görev kabul ediyordu. Merkez İstanbul olmak üzere Selanik, Manastır, Kavala, İzmir, Üsküp, Edirne, Beyrut, Dedeağaç, Drama, Samsun ve Iskeçe'de birer şubesi ile Gümülçine, Kumanova ve Suffi'de büroları vardı. 

Bankanın sermayesi, her biri yansı ödenmiş 500 Frank nominal değeri olan 4.000 adet hisse senedin­den oluşan 2 milyon Frank idi. Bankanın sermayesi devamlı artırmak suretiyle 1909'da 20 milyon Frank'a kadar çıkarılmıştır. Buna Köre 1909 yılında bankanın her biri 100 Frank değerinde 200.000 hisse senedi bulunuyordu. Banka, 1889 ile 1909 yılları arasında % 5 He % 10 arasında değişen temettü dağıtmıştır. 'Nominal değeri 100 Frank olan hisse senetlerinin borsa değeri 1905'de 181 Frank'a kadar yükselmiştir.

 1909 yılında Bankanın Yönetim Kurulu aşağıdaki kişilerden oluşmakta idi: Andre Benac (Başkan), L.A. Lohndtein, W.d'Adler. Jacques Bourget, i. Fernandez, M. Kraus, Joseph Misrachi, E. Salom, John Valsco, Th. Motet, Kont Jean Stadnicki, Alfred Mizrahi (Bankanın direk­törü), M. Morpurgo ve E. Maulwurf (Murakıplar) 

12) Midilli Bankası: Bu banka 1891 yılında o devirde İstanbul'un en önemli bankeri olan ve Padi­şah Abdülhamid 'in mali danışmanı olduğu söyle­nen Zarifi ile Midilli'deki Rum ve Türk iş adamları tarafından kurulmuştur. Bu bankanın özel­liği de, o devirde kurulan diğer bazı bankalar katibi, bankacılık işlemleri yanı sıra mültezimlik de yapmak idi. Bankanın merkezi Istanbul' daydı. Midilli, İzmir, İskenderiye, Selanik, Atina'da birer şubesi ve Dikili, Nazili, Söke, Ayvalık, Atosdağı, Sakız adası, Plumari ve Ayasoo'da büroları vardı

Bankanın sermayesi 1894 yılında her biri 11 Osmanlı lirası veya 250 Frank değerinde tamamı öden­miş 24.000 hisse senedi ile 264.000 Osmanlı Lira sı veya 6 milyon Frank idi. Fakat banka, gemicilik işleri ile Ereğli Kömür madenlerinin işletmesine de iştirakçi bulunuyordu. Bu iki iş pek iyi gitmemiş ve bankaya büyük zararlar yüklemişti. Bunun üzerine 1895 yılında toplanan Banka Genel Kurulu sermayesini 264.000'den 168.000 Osmanlı lirasına indirmiş ve 11 Osmanlı lirası olan hisse senetlerinin değerini 7 Osmanlı lirasına düşürmüştü, 1909 yılında yine Banka Genel Kumlunun karan ile sermaye 350.000 Osmanlı lirasına, yani her biri 7 Osmanlı lirası değe­rinde tamamı ödenmiş 50.000 Hisse senedine çıkarılmıştı 

13) Türkiye Milli Bankası: Bu banka 1908 devri­minden sonra İttihat ve Terakki Partisi'nin iktisatta millileştirme politikasına bağlı olarak kurulan "Milli Şirketler' grubunda yer almaktadır. Nisan 1909 tari­hinde kurulan bu bankanın amacı, milli ticaret ve sanayii, madenciliği, kamu hizmeti ve yatırımları teşvik idi. Ayrıca bu banka; iskonto, avans, kredi, tahvil ve hisse senedi ihracında bütün emisyon işle­rini de sürdürecekti. Aslında banka, Osmanlı-İngiliz ortaklığı idi. 

Bankanın sermayesi % 25'i ödenmiş her biri 11 Osmanlı lirası değerinde 100.000 hisse senedi ile 1.100.000 Osmanlı Lirası idi. Bu sermaye, banka sahiplerinin genel kurulu kararı ile 3.300.000 Osmanlı Lirasına kadar yükseltilebilecekti. 

Bankanın yönetimi 12 ile 16 arasında değişen, her biri en az 100 hisse senedi sahibi bir yönetim kurulu tarafından yürütülmekte idi. Bu üyelerden en az üçünün Osmanlı tebası olması gerekiyordu. Kuruluşta bankanın yönetim kurulu Üyeleri şu kişi­lerden olmakta idi: Sir Henry Babington Smith, Sir Adam Black, Sidney, N. Meyer, Hüseyin Cahit Bey (meşhur gazeteci), Ahmet Cemal Bey (Bahriye Nazın Cemal Paşa) F.E. Whittall, Hugo Baring, Henry Birghenough, G.S. Gülbenkyan, Reşit Sadi Bey, Nail Bey. Bu yönetim kurulu üyelerinden altısı Londra'da ikamet eden özel bir komiteyi oluşturuyordu.