Eksik Rekabet Piyasasında Firma Dengesi - Eksik Rekabet Piyasaları

Tam Rekabet Piyasasının;

*  Atomize *  Homojenlik *  Mobilite

*  Şeffaflık özelliklerinden herhangi birini taşımayan piyasalara eksik rekabet piyasası denir.

Uygulamada birbirinden çok farklı ve çok sayıda eksik rekabet piyasası bulunmaktadır. Ancak iktisat teorisinde tam rekabetin en fazla önemsenen ve kâr maksimizasyonu konusunda en ciddi sonuçlar doğuran özelliği "Atomize Olma" koşulu olduğundan eksik rekabet piyasaları incelenirken öncelikle bu özellik açısından değerlendirme yapılmaktadır. 

Örneğin günümüzde ülkemizin; otomotiv, beyaz eşya, temizlik ürünleri, içki, sigara vs. gibi çok sayıda büyük piyasalarında, satıcı veya üretici sayı­sı az olduğu için "Atomize olma" özelliği yoktur. Bu piyasalara sermaye yetersizliği veya yasal engeller nedeniyle yeni girişler olmadığından "Mobilite" özelliği de bulunmamaktadır. Ayrıca reklamlar, markalar, standartlara uyulmaması ve haberleşme yetersizlikleri "Şeffaflık" ve "Homojenlik" özelliklerini de kolaylıkla ortadan kaldırabilmektedir. 

Bu açıklamalara bağlı olarak, eksik rekabet piyasalarını sadece "Atomi­ze Olma" koşulu açısından sınıflandırırsak karşımıza iki tür eksik rekabet piyasası grubu çıkacaktır. 

Bunların birincisi "Atomize Olma" koşulunu satıcıların bozduğu eksik re­kabet piyasalarıdır, ikinicisi ise, sözü edilen koşulu alıcıların bozduuğ eksik rekabet piyasalarıdır. Ancak burada sözü edilen piyasalarda, atomize olma­yan tarafın karşısında atomize olan bir taraf bulunmalıdır. Eğer bir piyasa­da atomize olma koşulunu her iki tarafa da bozmuş ise karşımıza "iki yanlı tekel" gibi çok özel bir piyasa türü çıkacaktır. 

FİRMA MALINA TALEP 

Monopol piyasasında tanım gereği belirli bir malı üreten ve arz eden bir firma bulunmaktadır. Monopol piyasasında piyasa talebinin tamamı bir fir­maya yöneldiğinden firma malına olan talebin (T_f) piyasa talebi ile çakışacağını yâni azalan seyir izleyen bir fonksiyon olduğunu söyleyebiliriz. Firma satışını arttırmak istiyorsa fiyatı düşürmek zorundadır. 

Not: Tam rekabet piyasasındaki firmanın malına talep eğrisinin yatay eksene paralel olduğunu hatırlayınız! 

Bu arada monopolcünün yalnız düşük fiyat uygulamayıp yüksek fiyat da uygulayarak, başka bir ifadeyle fiyat farklılaştırmasına giderek kârını mak­simize edebilir. 

FİRMA GELİRLERİ 

Monopol piyasasındaki firma sattığı her mal birimi için farklı gelir elde edebilecektir.

Satıcı sayısının bir (tekel veya monopol) veya bir kaç (düopol ve oligo-pol) firmadan oluşması nedeniyle satıcıların egemen olduğu piyasalardır. Bu piyasalarda sadece bir adet satıcının olması durumunda, bu firma piya­sadaki avantajını kullanarak, piyasa fiyatını tam rekabet fiyatının üzerine çekebilmekte ve monopol veya tekel kazancını elde edebilmektedir. Satıcı sayısı düopoldeki gibi iki, veya oligopoldeki gibi sınırlı sayıda olduğu zaman ise, bunlar monopol veya tekel kazancını elde edebilmek için çok zaman, aralarında anlaşarak monopol gibi davranmaktadır.

Eksik rekabet piyasalarının ikinci grubunu da, alıcı sayısının bir (monop-son) veya bir kaç (düopson ve oligopson) firmadan oluşması nedeniyle alıcıların egemen olduğu piyasalar oluşturmaktadır. 

Toplam Gelir (TG) 

Monopol piyasasındaki tek firmanın malına talep eğrisi ile piyasa talebi aynı şey olduğuna göre, piyasa talebini bilen firma hangi miktarda malı hangi fiyata satabileceğini hesaplayabilmektedir.

Toplam geliri monopol piyasasında da, aynı şekilde formüle edebileceğimize göre,

TG=F.M

yazabiliriz. Ancak burada hem fiyatın, hem de miktarın değişken oldu­ğunu unutmamamız gerekmektedir. Belirli bir malın piyasa talep eğrisinin ve fiyat-miktar değerlerinin aşağıdaki gibi olduğunu varsayalım. 

F₁ = 80 bin TL. F₂= 50 bin TL F₃= 20 bin TL,
M₁ =20kg. M₂= 50 kg. M₃= 80 kg.
Bu değerleri bir grafik üzerinde gösterirsek 

Şimdi firmanın buradaki üç satış miktarındaki toplam gelirini hesaplayalım 

 TG₁ = F₁.M₁ = 80.20 = 1.6 milyon TL. TG₂ = F₂.M₂ = 50.50 = 2.5 milyon TL. TG₃ = F3.M3 = 20.80 = 1.6 milyon TL. Hesapladığımız bu değerleri ifade eden noktaları bir çizim üzerinde işaretleyelim.

Şekilden de anlaşılacağı üzere firmanın toplam gelirleri çan eğrisi biçi­mindedir. Tam rekabet piyasasında ise toplam gelir eğrisi artan eğimliydi. 

Ortalama Gelir (OG) 

Ortalama gelirle, bir birimden firmanın elde ettiği geliri hesaplıyorduk. Bu hesaplama; Toplam gelirin, üretim miktanna bölünmesiyle hesaplanabilir. Yani OG =  TG/M şeklinde formüle edersek; 

a Noktasındaki OG_a = 1,600,000/20=80,000
b Noktasındaki OG_b = 2,500,000/50=50,000
c Noktasındaki OG_r =  1,600,000/80=20,000

Yukarıda elde ettiğimiz verileri grafik üzerinde gösterirsek; 

Ortalama gelir değerlerinin malın fiyatına eşit olduğunu gördüğümüz bu değerlerle oluşan ortalama gelir eğrisi aynı zamanda firma malına olan "ta­lep eğrisi"ni ifade ettiğini bilmeliyiz. 

MARJİNAL GELİR (MG) 

Satılan son birim maldan elde edilen gelire marjinal gelir denir. Bir baş­ka ifadeyle de satılan son birim malın toplam gelirde meydana getirdiği değişimdir. Formül;   MG = ATG/AM

şeklinde olacaktır. (A = Değişim) 

Monopol piyasasındaki bir firmanın, toplam gelirini arttırmak için fiyatı düşürmesi sonucu Marjinal (MG) sürekli olarak azalacaktır. MG eğrisinde doğal olarak azalan eğimli bir eğri olacaktır. 

MONOPOLDE FİRMA DENGESİ (KAR MAKSİMİZASYONU) 

Monopolcünün kârını maksimize edeceği alan veya noktalar iki şekilde ifade edilir. 

a) Toplam Gelirin, Toplam Maliyetten Farkının En Yüksek Olması Durumunda;                   

k ve n noktalarında firmanın TG = TM sağladığı noktalardır. (L-M) aralığı firma kârının maksimum olduğu aralıklardır. 

b) Ortalama Gelir, Marjinal Gelir ve Marjinal Maliyet Eğrileri Yaklaşımı 

* k ve n noktasında firmanın; OM=OG eşitliğinin yani başabaş noktası­nın elde edildiği durumdur.

* "I" noktasında MM=MG eşitliğinin yani firma kârının maksimize edildiği durumdur.    

* Mk- Mn aralığında firmanın ortalama gelir eğrisi, ortalama maliyet eğrisinin üzerinde, yani firmanın normal üstü kâr elde ettiği durumdur. 

MONOPOLDE FİYAT FARKLILAŞTIRMASI 

Fiyat farklılaştırılması be­lirli bir malın iki veya fazla fiyattan satılması demektir. Böyle bir satışın mümkün olması, yani alıcıların ucuz malı seçmemesi için monopolcünün aynı malı en azından görünüşte değiştirmesi veya farklı yerlerde satması gerekir.

Bu açıdan fiyat farklılaştırılması için temelde üç koşul gerekmektedir. Bu koşulların birincisi malın satıldığı piyasanın bölümlü olmasıdır. Örneğin lüks semt, fakir semt gibi. İkinci koşul, aynı malın bölümlü piyasanın birye-rinde farklı, öteki yerinde farklı talep esnekliğine sahip olmasıdır. Üçüncü koşul ise piyasa alt piyasalara ayrılırken ortaya önemli bir marjinal çıkma­masıdır.

Bunların en iyi bilinenleri tek alıcının bulunduğu monopson piyasası, tek alıcı ve satıcının bulunduğu iki yanlı tekel, iki satıcının bulunduğu düopol, sı­nırlı sayıda satıcının bulunduğu oligopol piyasalardır. Ayrıca satıcı sayısı çok olmakta birlikte homojenlik şartının aksadığı monopolcü rekabet piyasası vardır. 

1. Monopsonda Firma Dengesi 

Monopson, bir piyasada çok büyük sayıda satıcı karşısında sadece bir alıcının bulunması durumunda ortaya çıkan piyasa türüdür.

Türkiye'de bazı piyasalarda örnek olarak devlet gösterilebilir.

Rasyonel birey varsayımı gereğince monopsoncunun tek amacı yine kâr maksimizasyonudur. Bu nedenle monopsoncu firma piyasada alıcı ko­numda olduğu için, kâr maksimizasyonunun ilk koşulu olan maliyet minimi-zasyonununa ulaşmak isteyecek ve piyasada tek alıcı olmasından yararlanarak fiyatı mümkün olduğunca aşağıya çekmeye çaba gösterecektir.

2)  İki Yanı Tekelde Firma Dengesi 

İki yanlı tekel piyasasında bir mal veya hizmetin ya da üretim faktörü­nün bir satıcı ve bir alıcı bulunmaktadır. Gerçek hayatta bu piyasa türüne, işverenlerin ve işçilerin tümüyle sendikalaştığı ülkeklerin işgücü piyasala­rında ve silah üretiminin bir tek firma tarafından yapılıp silahın sadece dev­let tarafından satın alındığı ülkelerin silah piyasaları gibi sınırlı sayıda pi­yasalarda rastlanabilmektedir.

iki yanlı takel piyasasında kolaylıkla anlaşılabileceği gibi arzeden tarafta monopolcü, talep eden tarafta ise monopsoncu birer firma bulunmakta­dır. Bu nedenle karşı karşıya oian firmalar fiyat ve miktar üzerinde anlaşma şansına sahiptirler. Ancak doğal olarak bu durumda denge fiyatını ve denge miktarının ne olacağını belirleyen etken, tarafların pazarlık güçleri olmaktadır.

Bu piyasada, alıcının ödeyebileceği en yüksek fiyatın ve satıcının kabul edebileceği en düşük fiyatın birer sınırı vardır. Bu iki fiyatın dışında alışve­riş mümkün olmadığından, sözü edilen iki fiyatın arasında bölüme "anlaşma bölgesi" adı verilir. 

3)  Düopol ve Oligopolde Firma Dengesi 

Düopol iki satıcının sonsuz sayıda alıcı ile karşı karşıya geldiği piyasa türüdür. Oligopol ise birbirlerini etkileyebilecek kadar az sayıda satıcının yi­ne böyle sonsuz sayıda alıcı ile karşı karşıya kaldığı piyasaların adıdır.

Düopol ve oligopol piyasaları gerçek ekonomik hayatta en sık görülen piyasa türleridir. Örneğin demir-çelik, basın, otomobil, deterjan, beyaz eş­ya, vs. piyasaları

Oligopol piyasasının teoride ve gerçek hayatta iki türü ile karşılaşılabilir. Bunların birincisinde oligopol firmaların arz ettiği mal homojendir. Bu yüz­den bu piyasaya tam oligopol adı verilir. Eğer oligopolcü firmaların malla­rı homojen değil de birbirlerini ikâme edebilen mâllar ise, bu piyasaya da noksan oligopol denilir. 

Oligopol piyasasındaki sonsuz sayıdaki alıcının talebi hiç kuşkusuz azalan eğimli bir talep eğrisidir.

Bugüne kadar çok sayıda iktisatçı tarafından birbirinden farklı oligopol (düopol) modelleri geliştirilmiştir. Bunların ilki, Cournot isimli iktisatçının dü-opol modeli olurken, en yaygın kabul göreni "Dirsekli Talep Eğrisi" modeli­dir. Dirsekli talep eğrisi modeli, düopol (ikiden fazla satıcı da olabilir) pi­yasasındaki satıcılar arasında bir anlaşma olmasa da dengenin nasıl sağ­lanabileceğini açıklamaktadır.

Oligopol firmalarından birinin satış fiyatını düşürdüğü zaman rakipleri tarafından taklit edileceği, buna karşılık fiyatı arttırdığı zaman rakiplerince izlenmeyeceği varsayımına dayanır. 

4) Tekelci Rekabette Firma Dengesi 

Gerçek ekonomik hayatta en sık görülen piyasa türlerinden biri de te­kelci rekabet piyasasıdır. Bu piyasa türü çok sayıda firma tarafından üre­tilen ama birbirlerini çok yakın (veya tam olarak) ikâme eden bazı malların birbirinden farklı veya farklıymış gibi gösterilmesinin sonucunda, her firma­nın belirli bir alıcı kitlesine sahip olabildiği piyasalardan oluşmaktadır. Örne­ğin, Coca Cola ve Pepsi Cola gibi.

Bu piyasanın en önemli özelliği, birbiriyle tam olarak ikâme edebilen malları üreten firmalara ayrı ayrı monopol gücü kazandıran farklılık imajının tüketicinin gözünde yaratılmış olmasıdır. Bu farklılık imajı marka, reklam, renk, koku, görünüş, desen, ambalaj vs. gibi unsurlarla yaratılmaktadır.

Tekelci rekabet piyasasındaki satıcının malına olan talep eğrisi, bu fir­manın malına yönelik bir alıcı kitlesi oluştuğu için monopol firmanın malına olan talep eğrisi gibi azalan bir fonksiyondur. Bu piyasada çeşittli satıcıların malları arasındaki ikame imkanı nedeniyle firma malına olan talep eğrileri oldukça esnektir. 

Tekelci rekabet piyasasındaki firmalar ayrı ayrı alıcı kitlelerine sahip ol­duklarından dengelerini saptarken monopolcü gibi davranırlar. Bu firmalar üretim ve satış miktarlarını marjinal maliyetlerinin marjinal gelirlerine eşit (MM=MG) olduğu noktada saptayarak kâr maksimizasyonuna giderler.  

İPUCU

Tekelci rekabet piyasasında satıcı sayısı ve alıcı sayısı çoktur Firma dengesi MM=MG'yi sağlayan üretim noktasında gerçekleşir.

Satıcı sayısı üç olan piyasa Triopoldür. Monopolde maliyet eğrileri tam rekabettekilerle aynıdır. İki yanlı tekel piyasasında tek alıcı ve tek satıcı vardır