İnsani Kalkınma İndeksi

Dünyadaki bütün ülkelerde gelirin adaletsiz bir şekilde dağıldığı bilinen bir gerçektir. Hal böyle olunca da kişi başına düşen gelir seviyesi tek başına kalkınmışlık kıyaslaması yapmak için yeterli olmayacaktır. Ve hata yapılması olasılığı büyük olacaktır. Bunun için gelirin bir adım ötesine uzanan insani kalkınmışlığa vurgu yapan ve ortalama yaşam beklentisi ile eğitimsel kazanımlar şeklinde ekonomik

olmayan değişkenleri içine alan yeni bir indeks geliştirilmiştir. Uç bir örnek olsa da

nispi anlamda yüksek refah seviyesine sahip olan bir ülkede, -genel gelişimin ortak özelliklerinden olan- okur-yazarlık, temiz su kaynaklarına ulaşım, bebek ölüm oranlarının düşük seviye de olması, hayat beklentisi vs gibi göstergeler açısından kötü durumda olabilir. Bu durum kısmen gelirin adaletsiz dağılımı ve diğer faktörlerin etsi ile açıklanabilir. Aynı şekilde kişi başına düşen gelir seviyesi sıralamada alt sıralarda yer alsa da bilim, sağlık ve eğitim alanlarına yatırım yaparak bu alanda daha yüksek değerlere ulaşabilir.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) insani gelişimi “insanların seçim şartının arttığı, alternatiflerin genişlediği bir süreç” olarak tanımlamıştır. Bu imkânların en önemlileri uzun ve sağlıklı bir yaşam, daha iyi bir eğitim ve hayattan keyif alabilecek imkânlara sahip olabilmektir. Bu kriterler doğrultusunda Birleşmiş Milletler “İnsani Gelişim İndeksi”ni oluşturmuşlardır (Berber, 2006: 232-233; Özcan, 2011: 63).

İnsani kalkınma indeksi, reel satın alma gücü dikkate alınarak hesaplanan kişi başı gayri safi yurtiçi hâsıla oranının logaritmasını, okur-yazarlık oranını ve doğumdan sonra beklenen ortalama yaşam süresini içermektedir. Bu farklı unsurlar, en iyi ve en kötü performansa sahip ülkeler arasındaki farkın hesaplanması sayesinde ortak bir paydada birleştirilmekte ve ülkeler bu indekse göre sıralanmaktadır. 0 ile 1 arasında bir değer alır. Bu değerin 1’e kadar yakın olması, söz konusu ülkenin insani kalkınma seviyesinin yüksek olduğu anlamına gelmektedir. Ancak bu indeks sadece üç unsuru içerdiği ve politik unsurlar gibi diğer değişkenler göz ardı edildiği için eleştirilere maruz kalmıştır. Bu eksikliklerin giderilmesi için beklentiler yükselirken kişi başına düşen gelir düzeyi gibi insani kalkınma indeksi de eleştirilerden payını almıştır (Özcan, 2011: 64). Buna rağmen kalkınmış kıyaslaması yapılırken en çok kullanılan yöntem kişi başına düşen gelir göstergeleridir.