Merkez Bankasının Para Arzını Etkileme Yolları (Para Kontrol Araçları)

Zorunlu Karşılıklar

Merkez Bankalarının isteği üzerine ticari bankalar mevduatlarının belli bir oranını, nakit şeklinde karşılıklı olarak tutmak zorundadırlar. Ticari bankaların mevduatlar içinde merkez bankasının isteği ile tutulan bu minimum nakit karşılık oranına zorunlu (kanuni) karşılık denir.

Zorunlu karşılık oranı uygulaması yürürlükteyse, bankalar talep edilen karşılık miktarından daha fazlasını tutabilir ancak daha azını tutamazlar. Eğer mevduatlar içindeki nakit karşılık oranları talep edilen miktarın altına düşerse, talep edilen karşılık oranını eski haline getirmek için, bankalar genellikle Merkez Bankasından derhal borçlanmak zorundadır.

İskonto Oranı

Merkez bankasının kullandığı ikinci para kontrol aracı, iskonto oranıdır. İskonto oranı, ticari bankalar borç para almak istediklerinde Merkez Bankası’nın uyguladığı faiz oranıdır.  

Nakitlerin mevduata olan minimum karşılık oranının, %10 olduğunu, nakit karşılıkların mevduata oranının da %12 olduğunu varsayalım. Eğer ani para çekişleri bankaların nakit karşılıklarını, kritik olan %10 rakamının altına doğru iterse, bankalar bunu borç verdikleri kredilere uyguladıkları faiz oranlarıyla dengelemek zorundadırlar. Bu noktada iskonto oranı işe karışır. Piyasa faiz oranının %8 ve Merkez bankasının ticari bankalara %8 oranıyla kredi açmaya hazırlandığının bilindiğini varsayalım. Ticari bankalar müşterilerine daha fazla borç verebilmek için, kasaların da karşılık olarak ayıracakları oranı %10’a düşürürler bankalar, %8’le borç para veriyorlar ve eğer kötünün daha kötüsü gelirse, bankalar mümkün olan en kısa sürede müşterilerine kredi açabilirlerse, zarar etmezler. 

Piyasa faiz oranı her ne kadar %8 ise de merkez bankasının ticari bankalara açtığı kredilere %10 ceza faiz oranı uygulayacağını bildirdiğini varsayalım. Şimdi nakit karşılık oranı %12 olan bir bankanın %8 faiz oranı ile kredi açması, karşılık oranının %10’a inmesiyle sonuçlanır.