Özkaynaklar
İşletmenin gerek kuruluş döneminde ve gerekse
faaliyetlerini sürdürdüğü sırada yani işletme
döneminde işletme sahip yada ortakları tarafından
ortaya konulan fonlar, işletmenin öz kaynaklarını
yada öz sermayeyi oluşturur. Öz kaynaklar yada bu
kaynaklardan sağlanan fonlar, işletmeye var olduğu
sürece verildiği için işletme açısından devamlı bir
kaynak .niteliği taşırlar.
Anonim ortaklık türünde olmayan ve yeni kurulan
küçük işletmeler için işletme sahip yada
ortaklarının ortaya koydukları kendine ait öz
varlıkları sözü edilen işletmelerin en önemli uzun
süreli fon kaynaklarıdır.
Sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıklarda ve
özellikle anonim ortaklıklarda ise, ihtiyaç duyulan
öz kaynaklar büyük ölçüde pay senetleri yada hisse
senetleri ihraç edilerek (satışa sunularak)
sağlanır. Ayrıca işletmenin dağıtılmamış kârları
yani otofinansman işletmeye öz kaynaklar sağlayan
diğer bir fon kaynağıdır.
1- Pay (Hisse) Senetleri
Pay yada hisse senedi, anonim ortaklıklar tarafından
çıkarılan ve belirli ortaklık kaynaklarına
(sermayesine) katılma payını temsil eden yasal
koşullara uygun olarak düzenlenmiş bir menkul kıymet
belgesidir.
a- Pay Senetleri Türleri
TTK (Türk Ticaret Kanunu)'nun ilgili hükümlerine
göre anonim ortaklık pay senetleri aşağıdaki gibi
sınıflandırılabilir.
Nama ve Hamiline (Taşıyana) Yazılı Pay
Senetleri
Bu ayırımın önemi pay senetlerinin devir
işlemlerinde görülmektedir. Nama (ada) yazılı pay
senetleri, şirket defterinde yazılı kimseler adına
düzenlenir ve dolayısıyla senedin mülkiyeti de adı
yazılan kişiye aittir. Mülkiyetin devri, ana
sözleşmede aksine hüküm olmadıkça, pay senedinin,
satın alana teslimi ve şirket pay defterine
kaydedilmesi ile gerçekleşir. Hamiline yazılı pay
senetlerinde ise mülkiyet, pay senedini satın alana
teslim edilmesi ile tamamlanır. Bu tür pay
senetlerinin devri kolaydır.
Adi Pay Senetleri (Common Stocks)
Sahiplik yada ortaklığı temsil eden finansal varlık,
adi pay senedi (common stock)'dir. Pay senedi
deyimi ile başka bir sıfatla belirlenmediği sürece
finansta adi pay senedi kastolunmaktadır. Adi pay
senedi, bu senedi alan kişi yada kurumun aldığı
yerin (işletmenin) senedin taşıdığı değer oranında
sahibi yada ortağı olduğunu belirleyen bir menkul
(taşınır) değerdir.
Adi pay senetleri pay senetleri sahiplerine başta
getiri sağlama yanında bir takım haklar ve riskler
de getirir. Bu haklar şöyle özetlenebilir:
1. Şirket genel kuruluna katılma, oy verme hakkı ve
dolayısıyla yönetime katılma hakkı. Her pay senedi
sahibinin bir oy hakkı vardır ve şirket sermayesinin
% 51 'ini elinde bulunduranlar yönetime sahip
olacaklardır.
2. Belli koşullarda şirket kayıtlarını inceleme ve
şirket faaliyetleri konusunda bilgi edinme hakkı.
3. Sermaye artırımlarında yeni çıkarılacak pay
senetlerinden payları öncelikle adi pay senet
sahiplerinin satın alma hakkı. Bu hak, uygulamada
"rüçhan hakkı" olarak adlandırılır.
4. Şirket kârından payına düşecek kârı yani kâr
payını (temettü) alma hakkı. İşletmenin kâr elde
etmemesi ve kârlarını dağıtmaması durumunda, pay
senedi sahibi için gelir söz konusu olmayacaktır. Bu
nedenle pay senedi, tahvil ve imtiyazlı pay
senetlerine göre daha riskli bir menkul varlıktır.
Oysa, tahvil sahibi için işletmenin kâr etmemesinin
anlamı yoktur.
Kâr payı, pay senetleri getirişinin ağırlıklı
kısmını oluşturur. Aslında pay senetlerinin
getirişi, sadece kâr payından oluşmaz; bunun yanında
pay senedinin gelecekteki satışından elde edilen
gelir ve rüçhan hakkı satışından sağlanan gelirleri
de içerir.
5. Şirket sahiplerinin paylarını bazı koşullara
uyarak başkalarına yada üçüncü kişilere satabilme
ve böylece şirket sahipliğini başkalarına
devredebilme hakkı. Pay senetlerinin üçüncü kişilere
devri, üzerinde yazılı değer ve bağlı hakların da
devredilmesi anlamına gelir.
İmtiyazlı Pay Senetleri (Preferred
Stocks)
Riski nedeniyle borçlanmaya gitmek istemeyen ve
şirket yönetimini elinden kaçırmak istemeyen şirket
yöneticileri, sermayelerini yada öz kaynaklarını
arttırmak amacıyla imtiyazlı (ayrıcalıklı) pay
senedi çıkarmak durumunda kalabilirler. İmtiyazlı
pay senetleri, şirket kâr etsede etmesede bu
pay senedi sahiplerine belli bir kâr payını yada
getiriyi garantileyen, genelde sahibine oy hakkı ve
yönetime katılma hakkı vermeyen ve dolayısıyla
ortaklık ya da sahipliği temsil etmeyen bir menkul
değerdir.
Batıdaki uygulamalarda imtiyazlı pay senetlerinin
tahvillere göre daha yüksek gelir getirmeleri, sabit
getiriyi garantilemeleri, ayrıca şirket
varlıklarının likit hale dönüştürülmesinde ve şirket
tasfiyesi durumunda alacaklarının adi pay senetleri
sahiplerinden önce bunlara ödenmesi (ödemede
öncelikli olmaları) gibi nedenler bu tür senetlerin
ayrıcalıklı yönlerini oluşturur.
b- Pay Senedi Fiyat Tanımlamaları
Pay senedi fiyatları nominal (itibari) fiyat, ihraç
(emisyon) fiyatı, piyasa fiyatı ve borsa fiyatı
biçimlerinde tanımlanır.
Nominal fiyat:
Bir pay senedinin nominal yada itibari fiyatı,
üzerinde yazılı fiyat olup en az 500 liradır.
Ülkemizde genel olarak, şirketler çıkardıkları pay senetlerini
nominal fiyat üzerinden satarlar. Ancak borsa
değeri yüksek olan pay senedini çıkaran şirket,
nominal değerin üzerinde bir ihraç yada emisyon
fiyatı da belirleyebilir. Bu durum, özellikle
şirketin sermaye arttırımına gitmesi sırasında
görülür.
Piyasa fiyatı: Piyasadaki arz ve talep
koşullarına göre belirlenen ve borsanın mevcut
olması durumunda borsa fiyatı ile eş anlamlı anılan
fiyattır.
Borsa fiyat: Borsada işlem görmeye başlayan pay
senetlerinin borsadaki arz ve talep koşullarına
göre oluşan fiyattır. Borsanın işleyişine göre
fiyatlar günlük olarak belirlenir ve açılış
kapanış en düşük en yüksek ortalama günlük fiyat
gibi türlere ayrılır. Pay senetlerinin
işletmelere öz kaynaklar sağlaması yanında; geniş halk kitlelerinin
küçük tasarruflarını büyük işletmeler aracılığı ile kalkınma için gerekli sermaye birikimine dönüştürmeleri,
işletme mülkiyetlerini geniş halk kitlelerine
yaymaları, halkın tasarrufuna ek gelir sağlamaları
ve ayrıca aracıları ortadan kaldıran bir finansman
aracı olmaları açılarından da ayrı bir önem ve
işlevleri vardır.
|