Piyasanın İşlemediği Mallar ve Dışsallıklar

Dışsallık birinin yaptığı bir iktisadi seçimden dolayı başka birinin fayda veya za­rar görmesidir. Zarar görürse bu dışsal maliyetten fayda görürse dışsal faydadan söz ederiz. Ancak dikkat edilirse nasıl yukarıdaki asimetrik bilgi durumu bizim 4. varsayımımızı ihlal ediyorsa bu dışsallıklar da 7. varsayımımızı ihlal eder. Dışsallık-lara örnek vermek gerekirse çevreyi kirletmek konusu ele alınabilir. Bir fabrika atık sularını çevredeki dereye boşaltıyorsa kendisi belli bir filtreleme maliyetinden kur-tulmakta böylece marjinal maliyeti düştüğünde üretimi (arzı ) daha fazla olabilmek-tedir. Onun bu maliyeti ortadan yok olmamakta toplum tarafından üstlenilmektedir. Örneğin yakınlarda çiftçilik yapanlar için bu dışsal bir maliyet olmakta ürünlerinin miktar ve kalitesi düşmektedir. Bunun önemi şudur:

“Dışsallıklar var olduğu zaman, malın fiyatı onun toplumsal değerini yansıtmak durumunda değildir. Sonuç olarak firmalar ya çok fazla ya da çok az üretirler; böylece ortaya çıkan piya­sa sonucu etkinsizdir. (...) Sonra da kamu mallarını inceleyeceğiz. Ek bir müşterinin kamu malını kullanma marjinal maliyeti sıfırdır. İnsanlar bunların tüketiminden dışlanamaz.” (Pindyck, Rubinfeld, 1997: 623)

Burada iki cins dışsallık probleminin piyasa mekanizması açısından yarattığı sorunu gördük. İkinci yani kamu mallarını örnekleyelim. Eğer bir devlet bir yere yol yaparsa o yolun yapımına vergi olarak katılmayanlar bile o yoldan faydalanabilir. Bu yukarıda varsayımlarımız arasında saymadığımız bir başka zımni varsayıma ilişkin bir konudur. Piyasa mekanizmasında birinin bir malı tüketmesi diğerinin o malı tüke-tememesi anlamına gelmelidir, aksi takdirde bu dışlama olmaksızın piyasa meka-nizması işlemez. Eğer birileri o malı bedava kullanabiliyorsa o malın yapımı için kaynak ayırmaz. Özetle her iki cins dışsallık da kamu otoritesinin müdahalesini ge-rektirir. Mevcut kapitalist sistemimizin işlemesi piyasa sisteminin işlemesine bağlıdır; ancak piyasa sistemi geleneksel teorinin varsaydığı gibi ezelden beri var olan bir şey değildi; hukuki, iktisadi ve toplumsal kuralları ile oluşturulması gereken bir şeydir. Bunlar yeterince oluşturulmadığı dönemlerde aslında neredeyse her şey dışsallıklar ve kamu mallarından ibaretti. Tarihsel süreç içinde piyasa inşa edilirken belli bir nok-tada devletin ağırlığının azalması ve kamusal nitelikli dışsallıkların tasfiye edilmesi gerekti. 1600’lü yıllarda İngiliz topraklarındaki çevirme hareketi, ya da dilencilerin asılarak idam edilmesi gibi şeyler ilk bakışta görülen bazı başka nedenlerin dışında aslında bizzat bu konuyla ilgilidir. Tıpkı 18. yy.da iktisadın doğuşu sırasındaki laissez faire tartışmaları gibi... 1980’lerde neoliberalizm adıyla yapılmaya çalışılan şey, kapitalistleşmenin ikinci büyük dalgasıdır. Toplumun çok daha geniş kesimleri piyasa eliyle örgütlenmeye çalışılmıştır. Bunun doğal sonucu ücretsiz yollar yerine paralı otoyollar, ücretsiz polis ve kamusal güvenlik sistemi yerine özel güvenlik sis-temleridir. Hatta özel ordu ve özel cezaevleri de söz konusudur. Böylece evvelce kamu malı sayılan ve dışsallığa tabi olan kimi iktisadi alanlar artık piyasa kurallarına kısmen tabi olabilmektedir. Ancak bu durum özellikle geçiş döneminde ciddi bir de-netim eksikliği yaratmış söz konusu denetim eksiklikleri 2007/8 krizinin oluşmasında önemli bir işlev görmüştür. İşin bu yanı dışsallıkların yaygın olduğu bir ekonomide kaynak dağılımın makro seviyede yanlış yapılacağı ve yanlış yatırımlara ve denge-sizliklere yol açarak yaratacağı kriz potansiyelinden belki daha da önemlidir.