Türev (Vadeli) Piyasalar

Türev ürünler, değerleri temel fınansal varlıklara bağlı ya da o varlıklardan türetilmiş olan fınansal araçlardır. Bu bağlamda türev ürünün değeri, bağlı olduğu temel fınansal varlığın fiyatı değiştiği zaman değişiklik gösterir. 

Türev ürünler çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır. Örneğin, spekülatörler gelecekteki fiyat hareketlerini tahmin ederek kazançlarını arttırmayı hedeflerken arbitrajörler karşılaştırmalı olarak farklı fıyatlanmış olan türevlerden avantaj sağlamak için kullanır. Bunun yanında hedgerlar türev ürünleri fiyat değişikliklerinden en az düzeyde etkilenmek ve kendilerini garantiye almak için kullanırlar. Türevlerin kullanılmasını kaçınılmaz kılan en belirgin amaç, şirketlerin, hükümetlerin ve büyük sermaye miktarlarının başarılı yönetilmesi gerekliliğidir. Bunlar arasında fiyat riski yönetimi, düşük faiz harcamaları, varlıkların yapısını değiştirmek, borç, gelir ve maliyet yönetimi, vergi düşürülmesi, ticari işlemleri zorlaştıran düzenlemeleri engellemeyi ve fiyat farklılıklarında arbitraj yapmak gibi amaçları sayabiliriz.

Türev piyasaların Batıda erken dönemlerde geliştiğini görmekteyiz. İlk futures piyasasının kuruluşu 1848 yılında Amerika'da kurulan ve günümüzde de dünyanın en büyük futures piyasası olan Chicago Board of Trade (CBT)'e kadar dayanmaktadır. Aşağıdaki tabloda günümüzdeki ilk 10 sıradaki yüksek hacimli türev borsalarını görebiliriz. 

Tablo: Top Derivatives Exchanges Worldwide

Kaynak: www.futureindustry.org (26/12/2009) 

Türev piyasalarda yapılan işlemler Forward, futures, options ve swap olarak ayrılmaktadır. Türev ürünlerin bir örneği olan Forward işlemler, belirli bir fiyat için ve belirli bir gelecek tarihte söz konusu herangi bir malın satım veya alımının yapıldığı sözleşmelerdir. Bu yönüyle spot anlaşmalardan farklılık gösterirler. Finansal kurumlar veya finansal kurumlara bağlı brokerlar tarafından yapılan Forward işlemler, genellikle organize olmayan piyasalarda yürütülmektedir. Forward işlemlerde takas garantisi bulunmadığı için, anlaşma yapan bir tarafın sözleşme yükümlülüğünü yerine getirememesi durumu diğer taraf için risk doğurmaktadır. Forward işlemlerde ileri bir tarihte ve belirli bir fiyatta varlık satın almayı kabul eden taraf 'long position' ve aynı tarihte aynı fiyata o varlığı satan kısım ise 'short position' u oluşturur.

Forward piyasaların bir standarta ulaşamaması ve güvenlik açıkları futures piyasaların gelişmesine neden olmuştur. Futures piyasaları organize olmuş piyasalardır ve belirli bir yerde kurulu bulunan merkezi borsalarda işlem görürler. Alım-satım işlemlerinin futures borsalarında yapılması güvenilirliği arttırmakta ve borsa garantisi altına sokmaktadır. Düzenli borsalarda işlem gören futures anlaşmalarının karşı tarafı takas odasıdır. Takas odaları kamu denetimi altında bulunmakta ve futures sözleşmelerinin borsa müşterilerine karşı sorumluluklarını yerine getirmekle görevlidirler. Böylece aynı borsada gerçekleştirilen tüm gelecek sözleşmelerinin riskleri takas odasının güvencesi ile standartlaştırılmış olmaktadır. 

Forward ve future'lar arasindaki farklar ticaret yapanlar için farklı işlevler yürüttüklerini göstermektedir. Forward kontratlar hususi ihtiyaçları karşılamak için özel olarak düzenlenebilir. Fakat, genel görüş; forward kontratların yeniden müzakeresi ya da üçüncü şahıslarla takasının maliyetli olduğu yönündedir. Future kontratlar kolay ticaret için tasarlanmıştır fakat varlıkların ulaştırılması, alınması ya da yapılmasını amaçlayan özel ihtiyaçlar için uyarlanmamı şiir. Foreign Exchange gibi bazı varlıklar , yeterince homojen ve likit olduğundan forward ve future kontratlar arasındaki ayrım önemsenmeyecek bir ekonomik sonuç olabilir. Tarımsal mallar gibi diğer varlıklarda ise, bu fark daha önemlidir çünkü varlık bir ya da ilgili birkaç boyutta heterojen olabilir.