Türkiye’de 1994-2002 Yılları Arası Vergi Dönemi
Bu
dönemde 5 Nisan 1994’te yaşanan ekonomik krizden
sonra kamu açıklarının kapatılması için bir defaya
mahsus olmak üzere olağanüstü vergilere yine
başvurulmuştur. 4.5.1994 tarih ve 3986 sayılı
“Ekonomik Denge İçin Yeni Vergiler İhdası … Hakkında
Kanun’la “Ekonomik Denge Vergisi”, “Net Aktif
Vergisi”, “Ek Gayrimenkul Vergisi”, “Ek Motorlu
Taşıtlar Vergisi” adlarıyla dört vergi ihdas
edilmiş; ayrıca Damga vergisi ve Harçların maktu
hadleri %100, nispi hadleri %20 arttırılmıştır.
İlâveten, Bakanlar Kuruluna Akaryakıt Tüketim
Vergisi nispetini yüzde 300’e kadar arttırma yetkisi
verilmiştir.
Türkiye’de Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilâtının
Yüzde Dağılımı
Yıllar |
Dolaysız Vergiler(%) |
Dolaylı Vergiler(%) |
1994 |
48 |
52 |
1995 |
41 |
59 |
1996 |
39 |
61 |
1997 |
41 |
59 |
1998 |
47 |
53 |
1999 |
45 |
55 |
2000 |
41 |
59 |
2001 |
40 |
60 |
2002 |
34 |
66 |
Tablo’dan da anlaşılacağı gibi, Türkiye’de dolaylı
vergilerin oranı artış eğilimindedir. 1994’de
%52’lik paya sahip olan dolaylı vergiler, 2002 yılı
itibariyle %66’lik bir payı kapsamıştır. Özellikle
1998 yılından itibaren dolaylı vergilerin toplam
vergi gelirleri içindeki payı sürekli olarak
yükselmiştir. Bunun nedenine baktığımızda özellikle
1999 yılından itibaren yaşanan ekonomik krizlerin de
etkisiyle, gerçek ve tüzel kişi mükelleflerin
gelirlerinin azalması, kapanan iş yerleri, gelir ve
karlar üzerinden etkin bir şekilde vergi alınamaması
ve gelir vergisi mükelleflerinden hayat standardı
üzerinden asgari vergi alınması uygulamasına son
verilmesi gibi başlıca sebeplerin olduğunu
görebiliriz. Aynı zamanda yetkili kurumların bu gibi
durumlarda bütçe açığını finanse etmede kolay bir
yöntem olarak dolaylı vergilere ağırlık verilmesi
sonunda adaletsiz diyebileceğimiz vergi politikasını
ortaya çıkarmaktadır.
1995–1999 yılları arasında Türkiye siyasal yönden
çok istikrarsız bir dönem yaşamıştır. Bu yıllar
arasında dört hükümetin görev alması; dış rekabete
uyum sağlama ve ekonomik ve siyasi belirsizlik
ortamını hazırlayan politik ve iktisadi politika
uygulamalarıyla ülke ekonomisi olumsuz yönde
etkilenmiştir. Yüksek enflasyon, negatif büyüme, TL‘nin
döviz karşısındaki değer kaybı ve 1997 yılında
yaşanan Güney Kore Krizi bu döneme damgasını vuran
olumsuz gelişmeler olmuştur.
1995–1999 Koalisyon Hükümetleri Dönemi Vergi
Gelirleri (Milyar TL)
Yıllar |
Toplam
Vergi
Gelirleri |
Dolaysız Vergiler |
Dolaylı Vergiler |
GSMH |
Vergi
Yükü
(%) |
1995 |
1.084.350 |
460.437 |
623.913 |
7.854.887 |
13,8 |
1996 |
2.244.094 |
883.607 |
1.360.487 |
14.978.067 |
15 |
1997 |
4.745.484 |
1.931.970 |
2.813.514 |
29.393.262 |
16,1 |
1998 |
9.228.596 |
4.303.893 |
4.929.037 |
53.518.332 |
17,2 |
1999 |
14.802.280 |
6.712.882 |
8.094.385 |
78.282.967 |
18,9 |
Tablodan
da görüldüğü üzere 1995–1999 döneminde siyasi
değişimin çok sık olmasının neticesinde vergi yükü
artmıştır. Bunda dolaylı vergilere ağırlık
verilmesinin önemli bir payı vardır. Burada dolaylı
vergiler her yıl daha ağırlıkta olmasına rağmen
1998’ de dolaylı ve dolaysız vergi hemen hemen eşit
hale gelmiştir.
Vergi
gelirlerinin istenilen seviyelere yükseltilememesi,
yüksek gelire sahip gerçek ve tüzel kişilerin
gelirlerinin tam olarak kavranamaması, dolaylı
vergilerin gelir dağılımı üzerindeki olumsuz
etkileri, vergi sistemindeki otokontrol
mekanizmalarının yıpranması gibi sorunlara çözüm
olması amacı ile 4369 sayılı Kanun “Vergi Reformu”
adı altında 29 Temmuz 1998 tarihli Resmi Gazete'de
yayımlanarak kamuoyuna sunulmuştur. 4369 sayılı
Kanun ile reform niteliğinde yapılan en önemli
değişiklik, gelirin tanımında yapılan düzenlemedir.
Bu kanunla gelirin tanımında “Kaynak Teorisi”nden
ayrılınmış ve “Safi Artış” (Net Artış)
teorisine geçilmiştir. Böylece, vergilendirme
tabanının yayılmasının sağlanması, vergi kayıp ve
kaçakları ile mücadelenin arttırılması, kayıt dışı
ekonominin kayda alınması gibi amaçların yanı sıra
gelişen sosyal ve ekonomik hayatın ortaya çıkardığı
yeni gelir unsurlarının vergilendirilebilmesi de
sağlanmaya çalışılmıştır.
1999’a
gelindiğinde dolaylı vergiler tekrar artmış
1998’deki eşitlik bozulmuştur.
Türkiye’de Genel Bütçe Vergi Gelirleri Tahsilâtının
Yüzde Dağılımı
Yıllar |
Dolaysız Vergiler(%) |
Dolaylı Vergiler(%) |
1999 |
45 |
55 |
2000 |
41 |
59 |
2001 |
40 |
60 |
2002 |
34 |
66 |
Bu
dönemde; 1999 ve 2001 yıllarında yaşanan negatif
büyüme vergi bileşimini de etkilemiştir. Dolaylı
vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki payı
yaşanan ekonomik krizlerin etkisiyle 1999‘da %55
iken, bu oran 2002‘de %66‘a çıkmıştır. Dolaylı
vergilerin gelişimi toplam vergi gelirleri içinde
artış trendini korumuştur. 2002 yılındaki yükselişte
2001 yılında ülkede yaşanan ekonomik krizin önemli
payı vardır.
|