Dünya Bankası ve Türkiye İle İlişkileri

Dünya Bankası grubu sınıflandırması içine giren uluslararası kuruluşlar şunlardır; Dünya Bankası (IBRD), Uluslararası Finansman Kurumu (IFC), Uluslararası Kalkınma Birliğ (ıDA), Uluslararası Yatırımları Garanti Kurumu (MIGA) ve Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları çözüm Merkezi (lCSID).

     Söz konusu grup içindeki asıl etkinlik Dünya Bankası'na aittir. Dünya Bankası Başkanı gruptaki diğer kurumların da başkanı durumundadır.

Dünya Bankası grubunun ortak amacı, gelişme yolundaki ülkelere krediler açarak, ya da bu ülkelerde yatırım yapmayı çeşitli yollarla özendirerek onların kalkınma çabalarına yardımcı olmak şeklinde özetlenebilir.

Konumuz itibariyle grubun en önemli kurumu olan Dünya Bankası üzerin­de geniş bir şekilde duracağımız için burada diğer kurumlar hakkında kısa bilgiler vermek istiyoruz.

Uluslararası Kalkınma Birliği (International Development Agency-IDA), 1960 yılında, gelişme yolundaki ülkelerden, kişi başına yıllık GSMH'si belirli bir miktarın altında alanlarının, kalkınmaya yönelik çeşitli kamu kesimi projelerine kredi vermek amacıyla kurulmuştur. 40'ın üzerinde ülke IDA'dan kredi almaya uygun koşullar içindedir. IDA üyeliği, Dünya Bankası üyesi bütün ülkelere açıktır. Üye ülkelerin IDA'da sermaye payları vardır. IDA kredileri, verildiği ülkelerin durumu dikkate alınarak, 10 yılı ödemesiz dönem ol­mak üzere, 30 - 40 yıl gibi uzun vadelerle ve faizsiz olarak verilmektedir.

Uluslararası Finansman Kurumu (International Finance Corporation­IFC), 1956 yılında kurulmuştur. Dünya Bankası grubunun, üye ülke özel ke­sim kuruluşlarına kredi veren tek organıdır. IFC, gelişme yolundaki üye ülkelerde özel kesim kuruluşlarının projelerine kredi verdiği gibi zaman zaman sermayelerine de katılmakta, ya da verdiği kredi ve garantilerle diğer kuruluşların da aynı projeye katkıda bulunmasına yardımcı olmaktadır. IFC Üye­liği, Dünya Bankası üyesi olan bütün ülkelere açıktır. IFC ve Dünya Bankası ayrı birer kurum oldukları halde, IFC'nin yönetimi Dünya Bankasıyla içiçedir. Üye ülkelerin IFC'de sermaye payları bulunmaktadır.

    Uluslararası Yatırımları Garanti Kurumu (Multilateral Investment Gu­arantee Agency- MIGA), 1988 yılında, gelişme yolundaki ülkelere yönelecek yabancı sermaye yatırımları ve diğer dolaysız yatırımları, ortaya çıkabilecek çeşitli siyasal risklerin etkisinden korumak ve bu güvence altında bu ülkelere bu tür yatırımların daha rahat kanalize edilebilmesini sağlamak amacıyla kurulmuştur.

Uluslararası Yatırım Anlaşmazlıkları çözüm Merkezi (International Cen­ter for SettIement of Investment Disputes-ICSID), 1965 yılında, üye ülkelere yönelik yabancı sermaye yatırımları konusunda üye ülke ile söz konusu yatırımı yapan yabancı kişi veya kuruluş arasında çıkan yatırım anlaşmazlık­larının tahkim veya uzlaşma yoluyla çözümünü sağlamak amacıyla kurul­muştur.

Dünya Bankası (IBRD), 1945 yılında Bretton Woods. konferansı sonucunda IMF ile birlikte kurulmuş ve 1946 yılından itibaren Washington DC'de ça­lışmaya başlamıştır.

Dünya Bankası'nın kuruluşu, "Artİdes of Agreement of the IBRD" adı verilen bir anasözleşmeye dayanmaktadır. Dünya Bankası'nın temel amacı, gelişme yolundaki ülkelerin Hazinelerine veya kamu kesimi kurum ve kuruluşlarına gelişme çabalarında yardımcı olmak amacıyla kredi vererek bu ülke halklarının hayat düzeylerinin yükseltilmesine katkıda bulunmaktır.

Dünya Bankası'na üye olabilmek için öncelikle IMF'ye üye olmak gerekmektedir. Üyelik başvurusu yapan ülkeler, Dünya Bankası Anasözleşmesini parlamentolarından geçirerek yasaya dayalı bir uluslararası anlaşma haline getirmektedirler.

Dünya Bankası Anasözleşmesinde de, IMF Anasözleşmesinde olduğu gi­bi üye ülkenin hangi kurumu aracılığıyla temsil edileceğine dair hüküm bu­lunmaktadır. Söz konusu Anasözleşmenin 11/2' nci maddesinde, Banka'nın, üye ülkeyi temsilen, Hazine, Maliye Bakanlığı, Merkez Bankası, İstikrar Fonu veya bunların hiçbiri yoksa bu görevleri yürüten bir mali kurumu kanalıyla ilişki kuracağı belirtilmiştir. Dünya uygulamaları, banka ile ilişkilerin Hazine veya Hazine'nin de içinde bulunduğu Maliye ve/veya Ekonomi Bakanlıkları kanalıyla kurulması yönündedir.

Dünya Bankası'nın örgütü, IMF'de olduğu gibi Guvernörler Kurulu, İcra Direktörleri Kurulu, Başkan (President) ve Banka personelinden oluşmakta­dır. Dünya Bankası'nın bir de IMF ile ortaklaşa görev yapan danışma komitesi niteliğndeki Kalkınma Komitesi vardır. Banka'nın örgütü, IMF örgütüyle büyük bir paralellik gösterdiğnden burada ayrıca ayrıntılı olarak açıklanmasına gerek görülmemektedir. 

Dünya Bankası'nda üye ülkelere tahsis edilmiş sermaye payları vardır. Bu paylar, IMF'deki kotalar gibi, oy gücünü göstermesi açısından büyük önem taşır. Buna karşılık Dünya Bankası'ndaki sermaye payının, IMF kotalarından farklı olarak, Banka imkanlarından yararlanma miktarı ile bir ilgisi bulunma­maktadır.

Dünya Bankası, üye gelişme yolundaki ülkelere çeşitli şekillerde kredi im­kanları sağlar. Bu krediler genellikle 3-5 yılı ödemesiz dönem olmak üzere 15-20 yıllık uzun vadeli kredilerdir. Kredilere, Bankaca, piyasa koşulları da dikkate alınarak altı ayda bir revize edilen standart faiz oranları uygulanır. 

Banka'nın gelişme yolundaki üye ülkelere yönelttiğ krediler genelolarak üç başlık altında toplanabilir; uyum kredileri, yatırım kredileri, karma krediler. 

(i) Uyum Kredileri:

Bu krediler, Dünya Bankası üyesi olan gelişme yolundaki ülkelerin ya ge­nel makroekonomik uygulamalarını veya belirli sektörlere ilişkin ekonomi politikası uygulamalarını desteklemek amacıyla açılan kredilerdir. Genel makroekonomik politika değişikliklerinin desteklenmesi amacıyla açılan kredilere yapısal uyumlandırma kredisi, ilgili ülkenin belirli sektörlere yönelik olarak yapacağı yapısal değşikliklere ilişkin olarak verilen kredilere de sektörel uyum kredisi adı verilmektedir. Genel makroekonomik bir programa dayanılarak açılan kredilerde, ilgili ülkenin yetkili bakanının, hükümetinin bu programı uygulayacağına dair bir mektup yazması gelenek haline gelmiştir. Bu, IMF' e stand by düzenlemeleriyle verilen niyet mektubuna oldukça benzeyen bir mektuptur.

Uyum kredileri, kredi miktarının tamamının tek aşamada kullandırılması şeklinde olabileceği gibi, programın uygulanma aşamalarının başarısı çer­çevesinde Dünya Bankası'nca yapılacak değerlendirmelerin sonuçlarına göre her bir aşama ile bağlantılı olarak dilimler şeklinde de kullandırılabilir. 

     (ii)Yatırım Kredileri:                       

     Bu krediler, gelişme yolundaki ülkelerin gerçekleştirmek istedikleri kamu  yatırım projelerini desteklemek amacıyla açılır.

Dünya Bankası, bir projenin tamamını finanse etmez. Genelolarak projenin % 40 ile 60'ı oranında bir bölümünü finanse eder. Kalan bölümün finans­manı, ilgili ülkede projeyi uygulamakla yükümlü kuruluş tarafından kendi kaynaklarından ya da Devletin bütçe kaynaklarından yapılır.

 Genelolarak bir yatırım kredisinin açılması, ilgili ülkenin bir projesini Banka'ya kredilendirilmek üzere teklif etmesini izleyerek, Banka'nın projeyi in­celemesi, yetkilileri görüşerek proje ve borç anlaşması dökümanlarını hazır­laması ve bütün bu belgelerin ilgili ülke yetkilileriyle görüşülerek üzerinde an­laşmaya varılmasından sonra Banka'nın İcra Direktörleri Kurulu'nun proje ve anlaşma belgelerini onaylamasıyla gerçekleşir. Böyle bir kredinin açılması 6 ay ile 2 yıl gibi uzunca bir süreyi gerektirdiği için, Banka, kendisine yapılan bu tür kredi başvurularından hızla uygulamaya konulacak olan ve ön fizibilite raporu hazır bulunan projelere başlangıçtan itibaren avans şeklinde bir mali destek sağlayabilmektedir. Bu desteğe "proje hazırlama imkanı" (pro­ject preparation facility) adı verilmektedir. Daha sonra proje ve ilgili belgeler onaylanıp uygulamaya konulduğunda, bu avans mahsup edilerek, kredi miktarından düşülmektedir. Bir başka imkan "geriye dönük finansman" (ret­roactive financing) adını taşıyan ve projeyi uygulayacak kuruluşun, proje henüz Banka'ca onaylanmadan önce gerçekleştirdiği giderleri, proje ve ilgili belgeler Banka'ca onaylandıktan sonra geriye dönük olarak krediden mah­sup etme imkanıdır. 

     (iii)Karma Krediler:

Dünya Bankası'nın üye ülkeye açacağı kredi, hem uyum kredisinin hem de yatırım kredisinin niteliklerini taşıyabilir. Bu durumda kredi anlaşması, bir veya bir kaç yatırımın yapılmasının yanısıra belirli bazı politika değşikliklerini de içeren bazı hükümler taşır. Bu tür kredilere karma krediler (hybrid 10­ans) adı verilmektedir.

Dünya Bankası kredilerine başka kuruluşların da katkısı söz konusu olabilir. Bu tür ek kredi katkısının en çok Japonya'dan geldiği görülmektedir. Dünya Bankası'nın bir ülkeye açtığı krediye bir başka ülke veya kuruluşun da katkıda bulunması halinde ortaya çıkan finansman şekline ortak finansman (co-financing) adı verilmektedir. Bu durumda Dünya Bankası katkısı A kredisi (A loan) ve diğer katkılar B kredisi (B loan) adını almaktadır.