Diğer Finansal Varlıklar 

Sermaye pazarında, yatırımcının tasarruflarını değerlendirebileceği klasik yatırım araçları (finansal varlıklar) olan pay senedi ve tahvile ek olarak çeşitli finansal varlıklar da dolaşıma çıkarılabilmektedir. Bunların sayıları zaman içerisinde değişmekte, dolaşımda bulunan yatırım araçlarına yenileri eklenebilmektedir. Günümüzde, sermaye pazarında yatırımcının istemine sunulmuş bulunan bu finansal varlıklardan en yaygın kullanımı olanlara bu Ayrımda yer verilmiştir. 

Gelir Ortaklığı Senedi (GOS Nedir) 

Gelir Tahvili (Income Bond) genel adı ile tanınan bu finansal varlık türü, yatırımcıya anonim ortaklığın ödeme yapmaya yeterli kâra sahip olması durumunda gelir sağlamayı amaçlar. Ödemenin yapılamaması halinde, ortaklığın iflasının talep edilmesi olanaksızdır. Gelir ortaklığı senedi bu özelliği dışında tamamen tahvil özelliği taşır. 

Ülkemizde gelir ortaklığı senedi çıkarılması 17 Mart 1984 tarih ve 2983 sayılı "Tasarrufları Teşvik ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkındaki Kanun" ile olanaklı olabilmiştir. Ancak, bu olanak gerek adı geçen kanun, gerek 13.9.1984 tarihli ve 18514 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmış bulunan 81/8495 sayılı "Kamu Ortaklığı Fonu Yönetmeliği"nce sadece Kamu Ortaklığı İdaresine sağlanmıştır. Bu demektir ki, ilgili kanun ve yönetmelik hükümleri sonucu anonim ortaklıkların gelir ortaklığı senedi çıkarmaları, Ülkemizde söz konusu olamamaktadır. 

Ülkemizde çıkartılan gelir ortaklığı senetleri şu özellikleri taşımaktadırlar 

Gelir Ortaklığı Senetleri 

1.  Gelir Ortaklığı senedi, bir pay senedi değildir. Senet sahibi, senedi ihraç eden kuruluşun ortağı olmamaktadır.

2.   Senet, gelir elde eden bir tek veya birden fazla kuruluşun gelirlerinden pay almayı sağlayabilir.

3. Senet, belirli bir vadeye sahiptir.

4. Senet sahibine ödenecek kâr payı önceden belirlenmemiştir. Her yıl ödeme yapacak kurum tarafından, senedin nominal değeri üzerinden yüzdesel olarak belirlenir ve ödenir. Bu kurum Kamu Ortaklığı İdaresidir.

5. Senet hamiline yazılıdır.

6. Senet, işlemiş geliri ile birlikte her an paraya çevrilebilir.

7.  Senet Kamu Ortaklığı İdaresince çıkarılabilir. Gelir Ortaklığı senetlerine ödenen gelir ilk 5 yıl vergiden muaftır. Takip eden 3 yıl %50 si vergiden muaftır.Daha sonraki yıllarda ise menkul sermaye iradı olarak vergilendirilir. 

Kar Zarar Ortaklığı Belgesi (KOB Nedir) 

Kâr-Zarar Ortaklığı Belgesi, belge sahibine, çıkarıcı anonim ortaklığın, ortaklık hakkını vermeyen sadece kâr ortaklığını öngören bir finansal varlık türüdür. Senet, Gelir Ortaklığı Senedinden, sadece kâra değil, zarara da ortak olma özelliği ile ayrılır. Ayrıca, GOS, sadece Kamu Ortaklığı İdaresince kamu altyapı yatırımlarının finansmanı için çıkarıldığı halde KOB, bir anonim ortaklık tarafından, ortaklığın kâr ve zararına ortak olma hak ve sorumluluğu vererek çıkarılmaktadır. Kâr-Zarar Ortaklığ Belgesi şu özellikleri taşımaktadır: 

Kar ve Zarar Ortaklığı 

1. KOB ihracı Sermaye Piyasası Kurulunun iznine bağlıdır.

2.  KOB'nun, kâr garantisi vermediği ve ortaklığın kâr ve zararına ortak olacağı senet üzerinde belirtilmelidir.

3.   KOB, belirli bir vade ile çıkarılır. Bu hali ile tahvile benzemektedir ve bu nedenle çıkarımda tahvil için gerekli çıkarım formaliteleri, KOB için de söz konusudur.

4.  KOB'un nominal değeri en düşük 250.000 TL.dir. Bu meblağın katları da nominal değer olarak belirlenebilir.

5.   KOB'lar halka arz yöntemi ile çıkarılabileceği gibi, halka arz edilmeden de çıkarılabilirler. Ancak, bu durumda KOB çıkaran anonim ortaklık sadece KOB'la ilgili olarak, SPK'nın denetimine girer.

6.    KOB, nominal değeri TL olarak çıkarılabileceği gibi, döviz olarak da çıkarılabilir. Her iki durumda da kâr veya zarar hesaplaması TL olarak yapılır.

7.   KOB'un çıkarılması sırasında satış süresi 3 aydır. Çıkarım doğudan doğuya yapılabileceği gibi, bir banka aracılığı ile de yapılabilir.

8.   Kurumlar Vergisi Kanununun 14. maddesine göre KOB'a ödenen kâr payı, ortaklığın kurumlar vergisi matrahından indirilir, KOB'a ait ortaklık zararı ise ortaklığın mâli zararından düşülür.

9.  KOB'a isabet eden kâr veya zarar payı hesaplama yöntemi Sermaye Piyasası Kurulunun 13 Aralık 1986 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan Seri III2 No.lu tebliğinde açıklanmıştır.

10.   KOB'lara isabet eden kâr veya zarar payı hesaplaması, ortaklığın hesap dönemini izleyen 30 gün içerisinde yapılır. Kâr dağıtımı genel kurul toplantı tarihinden itibaren 30 gün içerisinde yapılır.. Zarar durumunda ise, eğer KOB'un vadesi o muhasebe döneminde geliyor ise, ana para ödemesi, zarar düşülerek yapılır. Vadenin daha sonraki yıllarda gelmesi halinde ise vade tarihine kadar, KOB'a isabet eden zararlar, kârlarla mahsup işlemine tâbi tutulur. 

Katılma İntifa Senedi (KİS Nedir) 

Katılma İntifa Senedi, yatırımcısına, ortaklığın kârından pay alma olanağı veren, ancak, ortaklık hakkı sağlamayan, bu nedenle de, oy hakkı bulunmayan bir fınansal varlık türüdür. KİS, yatırımcıya ortaklık hakkı tanımamakla beraber, ortaklığın kârından pay alma ve ortaklığın tasfiyesi halinde tasfiye fonundan payına düşen meblağı, diğer ortaklar gibi elde edebilme, haklarını vermesi nedeni ile, pay senedi gibi düşünülebilmektedir. Nitekim, Katılma İntifa Senedi ana para geri ödemesine ilişkin vadeye de sahip bulunmamaktadır. Ayrıca anonim ortaklık, ihraç ettiği KİS'lerden sağlamış olduğu fonu "KİS Sermayesi" olarak bilançosunda öz varlık içerisinde bir kalemde gösterme durumundadır. Bu hâli ile KİS'ler öncelikli pay senedine benzemektedirler. Farkı, öncelikli pay senedinde, prensip olarak, sabit yüzdeli kâr payı öngörüldüğü halde, bu finansal varlıklar için önceden kâr payı taahhüdünün yapılmamış olmasıdır. KİS ile ilgili özellikler aşağdaki maddelerde yer almaktadır: 

Katılma İntifa Senetleri 

1.    Katılma İntifa Senedi, en düşük 1.000 TL. nominal değerli olarak çıkarılabilir. Çıkarım fiatı nominal değerin üzerinde olabilir.

2. KİS çıkarılması, Sermaye Piyasası Kurulunun izni iledir. Ancak, bu finansal varlığı çıkaracak anonim ortaklığın Ana Sözleşmesinde

* hüküm bulunmalıdır ve çıkarım için ortaklık genel kurulunun kararı gereklidir. KİS çıkarımına ilişkin bilgiler bir izahname ile kamuoyuna duyurulur.

3.  Bir anonim ortaklığın çıkarabileceği KİS'lerin parasal toplam değerinin alt ve üst sınırları SPK tarafından belirlenmektedir.

4.  KİS çıkaran bir ortaklık, başka bakımdan SPK denetiminde olmasa dahi, KİS ile ilgili olarak Kurulun denetimine girer.

5.  KİS'in halka arzı söz konusu ise, arz doğrudan doğruya veya dolaylı çıkarım yöntemlerinden biri ile yapılabilir.

6. KİS sermayesi oluşturmak maksadı ile senet çıkarımı yapılırken, mevcut ortaklara satın almada öncelik tanınabilir. Daha sonraki KİS çıkarımlarında gerekirse bu öncelik şirket ortakları ile mevcut

KİS yatırımcılarına tanınacaktır. Bu öncelik tanımada gerekçe pay senedi sahipleri ile KİS sahiplerinin şirketteki pay oranlarını korumaktır.

7.   Şirketin tahvil ve/veya pay senedi ile değiştirilebilir tahvil çıkarması durumunda, bu tahvilleri satın almada KİS yatırımcılarına öncelik verilebilir.

8.   Dağıtılacak kâr payının nasıl belirleneceği ortaklığın Ana Sözleşmesinde gösterilmiş olmalıdır. Ayrıca Sermaye Piyasası Kurulu KİS'lere dağıtılıcak kâr payının hesaplanma şeklini, ilgili tebliğde açıklamıştır.

9.  Geçmiş yıllara ait dağtılmamış kârlardan ortaklara kâr payı dağtılması halinde, KİS ihracından sonraki dönemlere ait dağıtılmamış kârlardan KİS yatırımcılarına da ödeme yapılır.

10.   Yeniden değerleme sonucu ortaya çıkan yeniden değer artışından KİS yatırımcıları da, kendi dönemleri için olmak üzere, pay alırlar.

Yukarıda 6. maddeden itibaren açıklanan hakların KİS yatırımcısı tarafından kullanılabilmesi için bu hakların yatırımcıya verildiğinin izahnamede belirtilmesine gerek vardır. 

KİS'ler, tekrar satılmak koşulu ile anonim ortaklık tarafından geri satın alınabilirler. Geri satın alma, çıkarım üzerinden 2 yıl geçmeden yapılamaz ve KİS sermayesinin % 10'unu geçemez. Geri satın alma şekil ve koşulları başvuru üzerine SPK tarafından belirlenir. Halka arz durumunda geri satın alma koşulları izahname ve sirkülerde gösterilir

Opsiyon Nedir, Opsiyon İşlemler 

Elinde bulundurana, belirlenmiş süre içinde veya süre sonunda, önceden belirlenmiş bir fıatla pay senedi satın alma veya satma hakkını veren bir kontrat olarak tanımlanabilir. Bir ikincil sermaye pazarı enstrümanıdır. Opsiyon, menkul kıymet borsasına kote ettirilmiş olması halinde borsada ve serbest pazarda, kote ettirilmemiş ise sadece serbest pazarda alınıp satılan bir fınansal varlık türüdür. 

Opsiyon kontratında iki taraf bulunmaktadır. Birinci taraf opsiyonu çıkaran kişidir. Bu kişi, belirli bir finansal varlığı, genellikle pay senedini, belirli koşullarda gelecekte, satma veya satın alma taahhüdüne girmektedir. İkinci taraf ise opsiyonu satın alan kişidir ki, bu kişi belirli bir bedel karşılığı satın aldığı opsiyon belgesi ile, belgede belirtilmiş koşullarla pay senedi satın alma veya satma hakkına sahip olmaktadır. Opsiyonu çıkaran kişi, satma veya satın alma yükümlülüğüne girmiş olduğu halde, opsiyonu satın alan kişi böyle bir yükümlülüğü yüklenmemiştir. 

Vadeli İşlem Opsiyon

Çıkarılan opsiyon, bir anonim ortaklığın dolaşımda bulunan pay senedi ile bağlantılı ise de opsiyonun o pay senedini çıkaran ortaklıkla hiç bir hukuksal veya ekonomik bağlantısı yoktur. Opsiyonu çıkaran kişi, anonim ortaklık dışında, bir yatırımcıdır. Opsiyon senedi çıkaran yatırımcı bu senedi diğer yatırımcılara belirli bir fiatla satar. Bu fiat "Opsiyon Primi" olarak nitelenir. Opsiyona konu pay senedinin opsiyon senedinde belirtilen satın alma veya satma fıatı "Uygulama Fiatı-Exercise Price" olarak bilinir. Bazı opsiyonlar elinde bulundurana opsiyonu dönem sonunda uygulama olanağı verir. Bu tür opsiyonlar "Avrupalı Opsiyonlar" olarak bilinirler. Opsiyonun yürürlükte kaldığı süre içinde her hangi bir zamanda uygulama olanağı veren opsiyonlar ise "Amerikalı Opsiyonlar"dır. 

Yatırımcının opsiyon ihraç etmekteki amacı, opsiyon ihracı yolu ile gelir elde etmektir. Ancak, gelir elde etme ümidi, aşağıda açıklanacağı gibi, zarara da dönüşebilir. Opsiyon satın alan birey ise, konu pay senedinin pazar fiatında ortaya çıkacak değişiklikler sonucunda gelir elde etmeyi beklemektedir. Bu kişi de, beklentilerinin gerçekleşmemesi halinde, opsiyon için ödediği bedeli kaybetme tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu açıklamalardan anlaşılacağı gibi opsiyon spekülatif kazanç sağlamaya hizmet eden bir finansal varlıktır. Opsiyon senedi satın alan yatırımcı süre sonuna kadar bekleyerek belgede yazılı pay senetlerini satmak veya satın almak için harekete geçebileceği gibi süre içerisinde opsiyon belgesini piyasada oluşmuş fiatla satabilir. Satış bir opsiyon borsasında vaya serbest pazarda aracılı veya aracısız olarak yapılabilir. Opsiyon borsasında ancak o borsaya kote ettirilmiş opsiyon senetleri aracılar aracılığı ile satılabilir. 

Opsiyon İşlemler 

Opsiyonlar, taahhüdün nev'ine göre iki türdür; satın alma opsiyonları (cali options) ve satış opsiyonları (put options). 

Satış opsiyonu, opsiyon senedi satın alan yatırımcıya bu opsiyonla, opsiyonu satan yatırımcı bireye belirli sayıda bir fınansal varlığı, opsiyonda belirtilmiş tarihte veya bu tarihe kadar yine opsiyonda belirtilmiş fıatla satma hakkını verir. Belirtilmiş zaman süresi içinde veya sonunda, elinde bu opsiyon senedini bulunduran birey, opsiyonu çıkaran yatırımcıya başvurarak opsiyonda gösterilen fınansal varlığı tespit edilmiş fıatla satabilir. 

Satış opsiyonunu bir örnekle açıklayacak olursak; varsayalım yatırımcı A, Z anonim ortaklığının ikincil pazarda işlem gören ve o günkü pazar fiatı 3.600 TL. olan pay senedini 90 gün içerisinde 5.000 TL. fıatla satın alma taahhüdünde bulunarak 10 adet opsiyon senedi çıkarmış ve bu opsiyon senetlerinin her birini 400.000 TL. bedelle satışa sunmuş olsun. Her opsiyon senedi 1.000 adet pay senedi satma hakkı versin. 400.000 TL. ödeyerek bir adet opsiyon satın alan yatırımcı B, doksan gün içerisinde pay senedi fıatının 5.000 TL.'nm altında, örneğin 4.000 TL.'nda kalması halinde A'ya başvurarak kendisine 1.000 adet pay senedini satacaktır. Bu durumda B'nin servetinde, 4.000.000 TL. pay senetleri için, 400.000 TL. opsiyon için yaptığı toplam 4.400.000 TL.'lık yatırıma karşılık elde ettiği 5.000.000 TL nedeni ile brüt 5.000.000 TL'lık bir artış olacak ve B bu işlemden 600.000 TL. net kar elde edecektir. Diğer taraftan ise, yatırımcı A, adedi 4.000 TL. pazar değeri olan 1.000 adet pay senedini 5.000.000 TL.'na satın alacağı için, brüt 1.000.000 TL. kaybedecek, ancak, opsiyon satışından daha önce 400.000 TL. kazanç sağladığı için, net zararı 600.000 TL. olacaktır. 

Eğer pay senedinin fiatı 5.000 TL'nın üzerine çıkmış olsa idi, yatırımcı B, opsiyon hakkını kullanmayacak, böylece 400.000 TL.'lık zarar etmiş, yatırımcı A ise 400.000 TL.'lık kar sağlamış olacak idi. 

Opsiyon İşlemleri ve Sözleşmeleri 

Satın alma opsiyonu ise, opsiyon senedi satın alan yatırımcı bireye, bu opsiyonla, opsiyonu çıkaran bireyden, belli sayıda bir finansal varlığı, belirtilmiş süre içerisinde veya sonunda, opsiyonda gösterilmiş fıatla satın alma hakkını verir. Opsiyonu çıkartan yatırımcı bu opsiyonu yatırımcılara kendisinin belirleyeceği bir fiatla sunar. Opsiyon satın alan yatırımcı, ya opsiyonu kullanarak süresi içinde, opsiyonu çıkaran bireye opsiyona konu olan fınansal varlığı satması için başvurur, veya uygulama fiatı pazar fiatmın üzerinde ise opsiyon hakkını kullanmaz. 

Satın alma opsiyonunu aşağdaki örnekle açıklayalım; Varsayalım ki, yatırımcı C, Y anonim ortaklığının, ikincil pazarda işlem gören ve o günkü pazar fıatı 5.400 TL. olan pay senedini 5.800 TL fıatla, 60 gün içinde, satma taahhüdünde bulunarak 10 adet opsiyon senedi ihraç etmiş ve bu opsiyonlann her birini 300.000 TL. fıatla satışa çıkarmıştır. Her opsiyon senedi yatırımcıya 1.000 adet pay senedi satın alma hakkı vermektedir. Yatırımcı D, 300.000 TL. ödeyerek bir adet opsiyon senedi satın almıştır. 60 gün içerisinde adı geçen pay senedinin pazar fıatı 6.800 TL.'na çıkmıştır. Bu durumda yatırımcı D, opsiyonu çıkartan bireye başvurarak 1.000 adet hisse senedini 5.800 TL.'ndan kendisine satmasını isteyecektir. Yatırımcı C; bu pay senetlerini 5.800 TL.'ndan satarak yatırımcı D'den 5.800.000 TL. alacaktır. Pay senedinin pazar fıatı 6.800 TL olduğu için yatırımcı C, 1.000.000 TL brüt ve 700.000 TL. net zarar ederken, yatırımcı D, 1.000.000 TL. brüt ve 700.000 TL. net kar sağlayacaktır. 

Adı geçen pay senedinin pazar fiatının 60 gün sonuna kadar 5.800 TL.'nın üzerine çıkmaması halinde, yatırımcı D, opsiyonu işleme koymayacak ve ödediği 300.000 TL'nı kaybedecektir. Bu durumda yatırımcı C'nin kazancı 300.000 TL. olacaktır. 

Eğer opsiyon bir satın alma opsiyonu ise ve pay senedinin pazar fıatı uygulama fiatının üzerinde bulunuyorsa, yatırımcı opsiyonunu kullanarak pay senetlerini uygulama fiatı ile satın alır ve bunları pazar fıatı ile satarak kâr eder. Bu durum "Para İçi- in the money" durumudur. Satış opsiyonunda ise opsiyon sahibinin kara geçebilmesi için pazar fiatının uygulama fiatının altında olması gerekir. Böyle bir durumda yatırımcı konu pay senedini pazardan satın alarak uygulama fiatı ile opsiyon çıkarıcısına satar ve işlemden kar elde eder. Böyle bir durum yine "Para İçi-in the money"durumudur.

Satın alma opsiyonunda, uygulama fiatının pazar fiatının üzerinde olması durumunda "Para Dışı-out of the money" hali vardır. Bu durumda opsiyon sahibinin opsiyonu uygulamaya koyması söz konusu olamaz. Satış opsiyonunda uygulama fiatının pazar fiatının altında olması durumu yine "Para Dışı- out of the money"durumudur. Bu durumda yatırımcının opsiyonu uygulamaya koyması zarar etmesi sonucunu verir.

Opsiyon Piyasası 

Pay senedi opsiyonlarma ek olarak döviz, borsa endeksi, devlet tahvili, hazine bonosu vbg. finansal varlıklar ile borsa endeksi için hazırlanan opsiyonlar da bulunmaktadır.

Varant Nedir 

İşlevi ve içeriği itibarı ile satın alma opsiyonu gibidir. Sahibine, bir anonim ortaklığın pay senetlerinden belirli miktarını (adedini), belirli bir zaman diliminde veya sonunda, belirli bir fiatla satın alma hakkı verir. Opsiyondan farkı, opsiyonun ortaklıkla hiç bir ilişkisi olmayan bir yatırımcı tarafından çıkarılmasına karşılık, varant'ın, satın almaya konu olan pay senedinin ilgili olduğu anonim ortaklık tarafından çıkarılmasıdır ve bir satış fiatının bulunmamasıdır. Varant ortaklığın çıkardığı tahvil veya öncelikli pay senetleri ile birlikte dağıtılır. Böylece, ortaklığın çıkardığı, tahvil veya öncelikli pay senedinin yatırımcı için çekici olması sağlanmaya çalışılır. Keza, varant ortaklığın yöneticilerine ücretlerine ek bir prim niteliğinde de dağıtılabilir. 

Varant sahibi, ortaklığın kâr payına veya sermayesine ortak olmaz. Sadece, ortaklığın yeni pay senedini belirli bir fiatla satın alma hakkını kazanır. 

Varant da opsiyon gibi elinde bulunduran yatırımcı tarafından satılabilir ve böylece varant için bir ikincil sermaye pazarı oluşur. Varant pazarının oluşabilmesi için, konu pay senedi pazar fiatının, varant kullanılarak ortaklıktan satın alma fiatının üzerine çıkma olasılığının bulunması gereklidir. Örneğin, varant, sahibine iki adet pay senedini adedi 3.500 TL.dan satın alma hakkını vermişse ve varantm kullanılma süresi içerisinde pay senedi pazar fiatının 4.400 TL.ya çıkma olasılığı varsa, varant kullanarak pay senedi alma, varant sahibine pay senedi başına 900 TL.lık kazanç sağlayacaktır. İki pay senedi için kazanç 1.800 TL. olacağına göre, varantı, elinde bulunduran bireyden 1.800 TL.ya kadar satın almak diğer yatırımcılar tarafından arzu edilir görünecektir. 

Varant çıkaran anonim ortaklık, süresi içinde gelebilecek pay senedi satın alma isteklerini karşılamak durumundadır. Bir anonim ortaklığın portföyünde, özel durumlar dışında, kendi pay senetleri bulunmayacağına göre, ortaklık bu talepleri karşılayabilmek için yeni pay senedi çıkarmak zorunluluğundadır. Bu nedenle, varant uygulamasının, pay senedi çıkarımına kolaylık sağlaması nedeni ile, kayıtlı sermaye statüsündeki anonim ortaklıklar için pratik değeri vardır.

Ülkemizde varant çıkarımı ile ilgili yönetsel veya hukuki bir düzenleme söz konusu olmayıp, böyle bir uygulama da bulunmamaktadır.

Varlığa Dayalı Menkul Kıymet Nedir 

Genel esasları ile, çıkarıcının başkalarından devir aldığı alacakların sağlayacağı nakit akışları ile geri ödemek üzere çıkardığı bir fınansal varlık türüdür. Fon gereksinmesi bulunan firma, bu gereksinmesini alacaklarını teminat göstererek aldığı banka kredisi ile, alacaklarını bir "factoring" firmasına satarak veya alacaklarını mal aldığı tedarikçi firmaya ciro ederek giderebilir. Alacakların ciro edilmesi ile bankaya teminata verilmesi firmayı alacakların tahsil edilmemesi riskinden kurtarmadığı halde, "factoring" bu riski ortadan kaldırabilmektedir. Factoring'de alacakların sahibi olan firma bu alacaklarını belirli bir iskonto edilmiş değeri ile "factoring" firmasına devretmektedir. Varlığa Dayalı Menkul Kıymet çıkarımı da firmayı tahsil edilememe riskinden kurtarmaktadır. Zira, Varlığa Dayalı Menkul Kıymet çıkaran fınansal aracı kurum, bu menkul kıymetlerin dayandığı alacakları, ticari faaliyetleri sonucu bu alacaklara sahip olan firmadan belirli bir iskonto edilmiş değerle devir almaktadır. Bu devir alma alacak senetlerinin tahsil edilememe riskini de içine almaktadır.

Varlığa dayalı menkul kıymet çıkarımında izlenen yol ve çıkarımda rol alan taraflar şöyle özetlenebilir. 

Alacaklara sahip olan firma (orijinatör), bu alacaklarını 'Özel Amaçlı Firmaya (Special Purpose Corporation) veya bir Trust'a devreder. Bu aracı kurum kendi varlığa dayalı menkul kıymetlerini çıkararak fınansal pazarda yatırımcılara satar. Borçlular, vadesi gelen borçlarını ya bir "Hizmet ajanına (service agency)" veya menkul kıymetleri çıkaran firmaya/trust'a) öderler. Elde edilen nakitle, menkul kıymetler geri ödenir. 

Varlığa dayalı menkul kıymet çıkarımına esas teşkil eden alacaklar, 3 ay, 6 ay, 9 ay ve 1 yıl vadeli gruplara ayrılarak, menkul kıymetlerin vadeleri ile alacakların vadeleri eşleştirilir. Böylece, menkul kıymetlerin vadelerinde geri ödenmeleri için gerekli nakit, teorik olarak, sağlanmaya çalışılır. Varlığa dayalı menkul kıymet çıkaran aracı kurum alacakları, bu alacakların sahibi olan firmadan iskontolu devir alıp, varlığa dayalı menkul kıymet satın alan yatırımcılara da aynı şekilde devrettiği için, alacağın nominal değeri ile iskontolu değerleri arasındaki farklar, aracının ve yatırımcının brüt gelirini oluşturur. Örneğin çıkarıma aracılık eden aracı kurum 1000 TL nominal değerli alacağı firmadan 600 TL.ye alır. Kendi menkul kıymetini çıkarır. Bu menkul kıymetin vade tarihinde geri ödeme değeri 1000 TL.dir. Menkul kıymeti yatırımcıya 800 TL.ye satar. Böylece aracı kurum 200 TL brüt gelir elde ederken yatırımcının geliri de 200 TL olur. 

Ülkemizde, varlığa dayalı menkul kıymet çıkarımı, 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununun 3794 sayılı kanunla değiştirilen 13/a ve 22/c maddeleri ile olanaklı olmuştur. Kanunun amir hükmü gereğince, Sermaye Piyasası Kurulu, 31 Temmuz 1992 tarih ve 21301 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan tebliği ile (Seri III, No: 14), varlığa dayalı menkul kıymet çıkarımının esaslarını belirlemiştir. Bu tebliğe göre menkul kıymet çıkarımına yetkili kuruluşlar, bankalar, genel fınans ortaklıkları ve fınansal kiralamaya yetkili firmalardır. Menkul kıymetin çıkarımına konu olabilecek alacaklar ise, bankaların verdiği tüketici kredilerinden ve yine bankaların verdiği konut kredilerinden doğan alacaklar ile faktöring işlemleri yapan anonim ortaklıklarca temellük edilen ihracat karşılığındaki belgeye dayalı alacaklar, finansal kiralama sözleşmelerinden doğan alacaklar ve bankalar dışında, mal ve hizmet üretip satan anonim ortaklıklar ile tüm kamu iktisadi teşebbüslerinin taksitli satışlarından doğan alacaklardır. Ayrıca Seri III, No: 15 nolu tebliği ile Ziraat Bankasının Tarım Kredi Kooperatifleri aracılığı ile verdiği ve senede bağlanan bireysel alacakları da varlığa dayalı menkul kıymet ihracına konu olabilmektedir. 

Tebliğ de sözü edilen "Genel Finans Ortaklığı", sadece, tebliğ de belirtilen alacakları devir alarak, karşılığında varlığa dayalı menkul kıymet çıkaran ve halka arz eden bir aracı kurumdur. Bu ortaklığın kuruluş esasları Tebliğin 7. maddesinde sayılmıştır. 

Finansal kiralama ortaklıkları, sadece kendi alacakları için varlığa dayalı menkul kıymet çıkarabilirler. Bankalar ise açtıkları kredilerden (tüketici ve konut kredisi) doğan alacaklar kadar devir aldıkları varlığa dayalı  menkul  kıymete konu alacakları  da temellükederek,  menkul kıymet çıkarabilirler. Genel Finans Ortaklıkları ise bu tebliğde yer alan tüm alacakları temellük edip, bu alacaklara dayalı menkul kıymet çıkarımında bulunabilirler. Varlığa dayalı menkul kıymet, şekil şartına tâbi olup, bu şart tebliğin 6. maddesinde "zorunlu unsurlar" olarak sayılmıştır. Ayrıca,

menkul kıymetin çıkarılması Sermaye Piyasası Kurulunun "kayda alması" ile olanaklıdır.

Varlığa dayalı menkul kıymetler iskonto esasına göre satılabileceği gibi, dönemsel ve değişken faiz ödemeli olarak da çıkarılabilirler.

Bu fınansal varlıklar ikinci pazarda alınıp satılabilirler. 

Futures Kontratları, Futures Kontrat 

Bireyi belirli bir varlığı belirli bir fıatla belirli bir günde almaya veya satmaya zorunlu kılan sözleşmelerdir. Bu sözleşmelerin opsiyonlardan farkı, opsiyonlarda olduğu gibi, satın alma veya satma hakları verme değil, kontrat sahibine satma veya satın alma yükümlülüğü yüklemiş olmasıdır. Örneğin, bir bireyin üç ay sonra belirli bir günde 100 ton A malını tonu 250.000 TL.'dan satma vaadi ile bir futures kontratı düzenlediğini düşünelim. Malın teslim tarihi geldiğinde, kontratı düzenlemiş olan birey, o gün malın pazar fıatı ne olursa olsun, o malı elinde kontrat bulunan alıcıya önceden belirlenmiş fıatla teslim etmek zorundadır. Kontratın ilk tanzimi ve alıcı ile satıcı arasında el değiştirmesi sırasında, herhangi bir bedel ödeme söz konusu değildir. Bu nedenle, futures kontratı, kontratın bugünkü pazar değerini sıfır yapacak şekilde düzenlenmiş olmaktadır.

Futures kontratları, çeşitli mallar, kıymetli madenler, döviz ve çeşitli menkul kıymetler ve borsa endeksi üzerine tanzim edilebilir. Bu kontratlar futures borsaları olarak bilinen borsalarda işlem görürler. A.B.D.'de bir yatırımcı, futures kontratı -satın alma veya satma taahhüdü-çıkararak bunun borsada işlem görmesini sağlamak maksadı ile Futures Komisyoncusuna emir verir. Komisyonucu Futures borsasında emri uygulamaya koyar ve bu aracılık nedeni ile bir komisyon alır.

Futures kontratı bu kontratın işlem göreceği "Futures Borsası" tarafından   Standard   olarak   hazırlanmıştır.   Kontrat   borsa  tarafından belirlenmiş tüm koşulları içerir. Bu koşulların başında kontrata konu varlığın cinsi, miktarı ve süre gelmektedir. Satma veya satın alma futures'u hazırlamak isteyen bir yatırımcı bu matbu kontratın konu varlığın birim fıatı ile ilgili yerini genellikle satın alan veya satan taraf ile birlikte belirleyerek doldurur. Bu belirleme borsada, alım ve satıma aracılık eden komisyoncu aracılığı ile gerçekleştirilir. Futures kontratlarının borsada alınıp satılmasına aralık edenler "Borsa Ajanı-Floor Broker" olarak bilinen aracı kurum çalışanlarıdır. Borsada "Pazar Oluşturucuları-Market Makers" ve "Spesialistler" yoktur. Futures kontratının işleyişi şu şekilde olmaktadır: Borsaya bağlı veya bağımsız bir "takas odası" pazara çıkarılan kontratın hesabını tutar. Kontratı çıkaran taraf kontrat tutarının belirli bir yüzdesini takas odasına depozito olarak verir. Bu depozito "İlk Marj" (Initial Margin) olarak nitelendirilir. Kontratı satın alan yatırımcı da yine ilk marj olarak aynı miktardaki nakdi takas odasına teslim eder. Takas odasında hesaplar günlük olarak tutulur. Kontrat üzerinde gösterilen satın alma veya satma fıatı pazarda değiştikçe, kontrata taraf olanlardan birinin zararı diğerinin kârını oluşturur ve kâr, kâr eden tarafın "marj hesabına" eklenirken zarar, zarar eden tarafın "marj hesabından" düşülür. İlk marjının düşebileceği en düşük değer takas odası tarafından belirlenir ve "Marj Alt Sınırı" (Maintenance Margin Level) olarak nitelenir. İlk marjı, marj alt sınırının altına düşen taraf "Değişme Marjı" (Variation Margin) olarak nitelenen meblağı takas odasına ödeyerek depozitosunu marj alt sınırına çıkarır. Futures hesaplan günlük değişimler dikkata alınarak her gün yeniden düzeltilir.