Kayıtdışı Ekonomiyi Tahmin Yöntemleri ve Türkiye'de Durum

Özet: Kayıtdışı ekonominin boyutları bazı varsayımlara dayalı olarak doğrudan ve dolaylı yöntemlerle tahmin edilebilir. 2002 Yılı Programı verilerine göre 2000 yılında ülkemizdeki toplam sivil istihdamın ancak %57'si aktif sigortalıdır. Basit parasal oran yöntemiyle yapılan hesaplamaya göre ise ülkemizde 1968-2001 döneminde ortalama olarak kayıtlı GSMH'nın %451 oranında kayıtdışılık mevcuttur. Vergi incelemeler 1985-2001 döneminde vergi mükelleflerinin beyan ettikleri vergiye tabi gelirlerinin %65.7si oranındaki gelirlerini vergi makamlarından gizlediklerini göstermektedir. Ülkeyi sağlıklı bir sosyo-ekonomik yapıya kavuşturmak için kayıtdışı ekonomi ile mücadele edilmesi bu gibi hesaplama yöntemlerinin gösterdikleri açık alanlardan hareketle sosyal ve ekonomik politikaları koordine etmek ve kayıt altına alma işlemini hızlandırmakta mümkündür.  

Kayıtdışı Ekonomi: Tanım, Sebep ve Sonuçlar

Kayıtdışı ekonomi için "saklı ekonomi", "gizli ekonomi", "yeraltı ekonomisi", "enformal ekonomi", "gölge ekonomi", "yasadışı ekonomi", "kara ekonomi", "dü­zensiz ekonomi", "beyandışı ekonomi", "nakit para ekonomisi" gibi birçok ad kullanılmaktadır. Bunlar bazen aynı anlama gelse de, çoğunlukla kayıtdışı ekonominin farklı yönlerini vurgulamaktadırlar. Örneğin, enformal ekonomi, gölge ekonomi adları daha çok istihdam boyutunu; saklı ekonomi, gizli ekonomi, beyandışı ekonomi adları vergi boyutunu; yasadışı ekonomi, kara ekonomi gibi adlar yasadışılık boyutunu; nakit para ekonomisi adı ise işlemlerin daha çok nakit para kullanılarak kayıt­larda gösterilmeme boyutunu vurgulamaktadır. Böylesine çok görüntülü ve kar­maşık olan kayıtdışı ekonominin tek bir tanımını yapmak zor görünmektedir. Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) anlamındaki kayıtdışı ekonomi; tanım olarak GSMH he­sapları içinde olmasına rağmen kapsana­mayan üretim ve gelirlerin büyüklüğünü, vergi açısından; vergilenmesi gerektiği halde, çeşitli sebeplerle vergi yetkililerin­den gizlenen ve denetlenemeyen gelirleri, istihdam açısından sosyal güvenlik ku­rumlarına kayıtlı olmadan çalışan kesimleri ve toplam istihdam kayıtlarında gözükme­yen ve işsiz olduğu kabul edilen eksiklikleri ifade etmektedir. "Kayıtdışı ekonomi" deyimi ülkemizde bütün bu alanları kavra­yacak bir deyim olarak kullanılmaktadır. 

Belgesiz yapılan alışverişler, tamirat işleri, özel ders alma-verme, işportacılık, kamu kesimindeki suistimal, rüşvet olay­ları, kamu kuruluşlarınca Hazine, Merkez Bankası ve Maliyenin bilgisi ve denetimi dışında yapılan ve bu yüzden dış borç, harcamalar, GSMH gibi istatistiklere girmeme ihtimali olan dış kredi anlaşma ve kullanımları gibi günlük hayatta karşılaşılan kayıtdışı faaliyetler düşünüldüğünde, kamu kesimi de dahil olmak üzere toplumun büyük bir kesiminin kayıtdışı ekonomiye kat­kıda bulunmakta olduğu söylenebilir. 

Kayıtdışı ekonominin, mali, ekonomik, politik, sosyal, psikolojik ve mevzuatla ilgili, birçok sebebi vardır. Her şeyden önce, içinde yaşanılan sosyo-ekonomik ve sosyo­ kültürel çevre kayıtdışı ekonomiye uygun bir zemin oluşturabilir, Ekonominin geliş­mişlik derecesi, yüksek enflasyon, ekono­mik krizler, kayıtlı istihdam yeri sunabilme imkanlarının üstünde nüfus artışı, kırdan kente göç olgusu, eğitim ve vergi bilincinin düşüklüğü, vergi mevzuatının karmaşıklığı, vergi oranlarının ve kayıtlı faaliyette bu­lunmanın getirdiği diğer yükümlülüklerin yüksek oluşu, cezai yaptırımların düşük­lüğü, sıkça çıkan aflar, mükelleflerde kamu kaynaklarının etkin kullanılmayıp israf ve istismar edildigi kanısının bulunması kayıt dışılığı teşvik eden başlıca unsurlar olarak sayılabilir, Kayıtlı ekonomideki is­tihdam ve gelir imkanlarının kısıtlı veya maliyetinin yüksek olması bireyleri kayıtdışına yöneltebilmektedir. Bireyler, ya faaliyetleri yasalarla yasaklanmış olduğu için veya faaliyetleri yasal olsa da, vergi ve sosyal güvenliK payları, ucuz krediye ulaşma, sermaye birikimi ihtıyacı gibi eko­nomik yüklerden kurtulmak için kayıtdışılığı tercih ederler. 

Bir ülkenin üretim gücünün toplam is­tihdam talebine uygun şekilde tespit edilememiş olması, uygulanacak makro eko­nomik ve sosyal politikaların istenen neti­ceyi vermemesine yol açabilir. Bireylerin yasadışı veya vergi, sosyal güvenlik payları gibi yükümlülüklerini yerine getirmeden veya bir kısmını gizleyerek faaliyette bu­lunmaları gelir idaresinin ve sosyal güvenlik kuruluşlarının yeterli gelir elde edeme­mesine ve bu yüzden kamu hizmetlerinin aksamasına, bu yükümlülüklerini yerine getirenlerin haksız rekabete maruz kalma­larına, diğer yasadışı faaliyetlerin yayılma­sına, sosyal yapının, ahlakın ve ilişkilerin bozulmasına yol açmaktadır. 

Kayıtdışı Ekonomiyi Tahmin Yöntemleri 

Kayıtdışı ekonominin kayıtlı ekono­miye nispetle büyüklüğünü tespit etmek amacıyla bazı yöntemler geliştirilmiştir. Bir­çok varsayıma dayalı olarak yapılan bu ça­lışma!arın bir ölçümden ziyade "tahmin çalışması" olduğunu, farklı yöntemlerle, hatta aynı yöntemle yapılsa bile farklı varsayım­larla çok farklı sonuçlara ulaşılabileceğini belirtmek gerekmektedir. Her yöntem kayıtdışılığa farklı bir açıdan yaklaşmakta ve kapsama alanları farklı olabilmektedir. Bu açıdan, tahmin çalışmaları yapılırken, kapsamının iyi belirtilmesi, varsayımların mümkün olduğunca gerçekçi yapılması, ulaşılan sonuçların diğer bulgularla tutarlı­lığının sınanması ve muhtemel hataların belirtilmesi gerekmektedir. Tahmin yön­temleriyle; kayıtdışı ekonominin mutlak ve nispi büyüklüğünün, zaman içinde büyüme hızının, yol açtığı vergi ve sosyal güvenlik prim kayıplarının ne kadar olduğu gibi so­rulara cevap aranmaktadır. Geliştirilen tah­min yöntemlerini çeşitli açılardan sınıfla­mak mümkündür. En yaygın sınıflama şu şekilde yapılmaktadır: 

Doğrudan yöntemler - Dolaylı yöntemler 

Doğrudan yöntemler; doğrudan kayıtdışı ekonominin büyüklüğünü araştırmak amacıyla yapılan anket vs. gibi çalış­maları kapsamaktadır. Seçilen bir alanda ve sınırlı bir örnekten hareketle yapılan bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar birleşti­rilerek seçilen işkolundaki. veya farklı iş­kollarındaki araştırmalarla birleştirilerek ülkenin bütünündeki kayıtdışılığın boyutu ortaya konulmaya çalışılmaktadır. Başka amaçlar için de yapılıyor olmalarına rağmen, vergi incelemeleri, hanehalkı üretim, tüketim, gelir ve işgücü anketleri kayıtdışılığı da tespit etmeye yardımcı olabilmektedir. 

Dolaylı yöntemler; kayıtdışı eko­nominin kayıtlı ekonomide bıraktığı düşü­nülen izlerden hareketle kayıtdışılığın bo­yutunu tahmin etmeye yönelik olarak ya­pılan çalışmalardır. Bu yöntemlere dolaylı denetlemesinin sebebi, başka amaçlar için hazırlanan milli muhasebe hesapları, parasal büyüklükler, demografik göstergeler, vergi istatistikleri gibi verilerin ve bu veri­lerdeki gelişmelerin analiz edilmesi esasına dayalı olmalarındandır.

Doğrudan yöntemlerle daha çok sınırlı bir alandaki kayıtdışıiık yerinde ölçüm ve buradan hareketle makro düzeydeki kayıtdışılık tespit edilmeye çalışılırken, dolaylı yöntemlerle daha çok doğrudan kayıtdışı GSMH, kayıtdışı toplam istihdam, beyan dışı gelir gibi makro büyüklükler tahmin edilmeye çalışılır. 

Dolaylı yöntemler kendi içinde şu gibi ayrımlara tabi tutulmaktadır: 

. Parasal yöntemler
. Vergisel yöntemler
. Demografik yöntemler
. Farklılık yöntemleri 

Kayıtlı Ekonomiye Geçiş İçin Öneriler 

Ülkemiz, önemli kamu açıkları ve bu açıklardan kaynaklanan enflasyon gibi önemli ekonomik sorunların yanında, sos­yal güvenlik sisteminde de mali sorunlarla karşı karşıyadır. Kayıtdışı ekonominin yay­gınlaşmasında etkili bu sorunların aşılması ile, kayıtdışı ekonominin kayıt altına alın­ması büyük ölçüde sağlanabilir. Plan ve Programlarda öngörülen politika ve tedbirlerin koordineli ve etkin olarak bir türlü uy­gulamaya geçirilememesi, bu sorunların büyümesine ve çözümünün daha da zor hale gelmesine yol açmaktadır. ilke "ve­rimliliği artırma" olmak şartıyla, ülkemizdeki kayıtdışılığı önlemeye yönelik olarak:  

. Vergilemede üniter tekil sistemden uzaklaştıran uygulamaların düzeltilmesi, 

. Belge ve kayıt düzenini bozan götürü ve benzeri usulde vergilemenin kap­samının daraltılması, 

. Herkese bir vergi numarası verilmesi uygulamasının yaygınlaştırılarak izlemenin işlevsel hale getirilmesi, hatta bunun vatandaşlık numarası, nüfus kağıdı, pasaport ve sosyal güvenlik numaraları ile aynı olacak şekilde düzenlenmesi, 

. Vergi idaresinin yeniden yapılandırılarak tam olarak otomasyona geçişin sağlanması; idare ile mükellef ilişkilerinde işlemlerin basitleştirilerek kırtasiyeciliğin azaltılması; vergi toplamada bankalar sisteminden daha yaygın olarak yararlanılması, 

. Ekonomik ve sosyal konulardaki düzenlemelerin, toplumun çeşitli kesimlerinin katılımı ile, günümüzün ihtiyaçlarını ve özelliklerini dikkate alarak basitlik, adalet ve etkinlik ilkeleri doğrultusunda birbiri ile koordineli yapılması gibi genel  

. Vergi denetim birimleri ve diğer birimler arasındaki koordinasyon güçlendiri­lerek denetimlerin daha yoğun ve etkin bir şekilde yapılmasının  

. Çok sayıda ve çok farklı dilimlerde uygulanan vergi oranlarının yeniden dü­zenlenmesi, sayısının ve oldukça yüksek olan oranların düşürülerek rekabetçiliği caydırmayacak en uygun vergi oranlarının belirlenmesi, 

. Vergi beyannamelerinin daha sağlıklı düzenlenmesi bakımından muhasebecilik ve mali müşavirlik mesleğinden azami öl­çüde yararlanılması, 

. Vergi yasalarının çok sık değiştiril­mesini gerektirmeyecek ve karışıklıklara meydan vermeyecek şekilde düzenlenmesi, 

. Faturalı ve fişli alış-veriş düzeninin yerleştirilmesi ve düzenli denetimi; ticari defterlerin denetiminin sağlanması, 

. Vergiye dahil olmayan veya düşük vergili rant gelirlerinin vergi kapsamının genişletilmesi, 

. Vergi cezalarının caydırıcı olacak şekilde konulması ve sıksık af çıkarma yoluna gidilmemesi gibi vergisel tedbirler 

. Verimli istihdam imkanlarının artırılması, kayıtlı çalıştırma denetimine etkinlik kazandırılması, 

. Esnek zamanlı ve kısmi zamanlı çalışma imkanları konusundaki hukuki boşluğun giderilmesi, 

. Tarım kesiminin kendine özgü çalışma ilişkilerini dikkate alacak şekilde, sosyal güvenlik kapsamının genişletilerek uygulanması için yasal düzenlemelerin işletilmesi, 

. İşgücü maliyetini artıran ve kayıtdışı istihdamı teşvik eden yüksek sigorta prim kesintilerinin aşağı çekilmesinin sağlanması; sağlık sigortasının emeklilik sigortasından ayrılarak, her iki kaynağın kendi mantıklarına uygun ve karlı şekilde değerlendirilerek hizmet sunumunun artırılması

Kaynak: Yılmaz ILGIN DPT, Planlama Uzmanı