Liberal ve Neoliberal Ekonomi Politikaları (1980 ve Sonrası)
Cumhuriyet Dönemi İktisat Tarihi

Batıda 1970 yılında giderek ağırlık kazanan neoliberal politikalar, 1980 yılından sonra ülkemizde de etkili olmaya başlamış, 24.Ocak. 1980 tari­hinde ve 1979'da IMF'ye verilen mektup çerçevesinde IMF ile işbirliği yapılarak uygulamaya konulan ekonomik istikrar tedbirleri bu doğrultuda önemli bir başlangıç oluşturmuştur. Ekonomiyi piyasa güçlerinin inisiyat­ifine terk eden, devletin bu konudaki fonksiyonlarını Devletin küçültülme­si ve özelleştirme çalışmalarıyla minimuma (minimal devlet) indirmeyi amaçlayan bu neoliberal yaklaşım, uluslar arası kuruluşlarla sürdürülen yapısal uyum programlarıyla günümüze kadar devamedegelmiştir. 

Bu neoliberal yaklaşım ve politikalar kalkınma planlarının fonksiyon ve etkinliklerinde de değişikliklere neden olmuş, zaten yalnızca kamu sektörü için emredici olan kalkınma planları, Devletin fonksiyonlarının azalması nedeniyle eski önemlerini kaybetmişlerdir. Bu nedenle 1980 yılından sonra yürürlüğe konulan kalkınma planları, giderek ekonomi için beşer yıllık per­spektifler çizen, istatistiksel rakam ve değerlendirmeleri içeren birer dokü­man olmaktan öteye geçememiştir. Kuşkusuz böylesi bir neoliberal çerçeve içerisinde tavsiye olunan, bugünkü kapsam ve fonksiyonlarıyla artık önem ve anlamını yitirmiş bulunan plancılık yaklaşımının terk edil­erek, kalkınma planlarının; makro ve sektörel düzeyde orta ve uzun vadeli stratejiler oluşturan, yönlendirmeler içeren, ABD ve Japonya örneği, ulusal Ekonomik Siyaset Belgeleri haline dönüştürülmesidir. 

Bununla birlikte 1979-1983 dönemini kapsayan dördüncü beş yıllık kalkınma planı ile günümüzdeki sekizinci beş yıllık kalkınma planına kadar uzanan çeyrek asırlık dönemin kısa bir analizi, plan dönemleri itibariyle aşağıda sunulmuştur. 

Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983) 

1977-1978 yıllarında meydana gelen siyasal istikrarsızlıklar nedeniyle zamanında uygulamaya konulamamış, plan 1979 yılı başında yürürlüğe girmiştir. 

Plan dönemine girilirken Türkiye ağır ekonomik sorunlarla, siyasal yaşamı da etkileyen bunalımlarla karşı karşıyadır. 

Ekonominin 1977 yılından itibaren gerileme dönemine girmesinin başlıca nedenlerinden biri de, dünya petrol fiyatlarındaki çok süratli artış ve işçi dövizleri miktarlarının giderek azalmasıdır.

Özellikle sanayi içinde ağırlığı çok büyük olan imalat sanayi grubunda 1977 yılında %8.1 olan büyüme hızı 1978'de %2.6, 1979'da %5.3 gibi önemli düşüşler göstermiştir. 

Bu koşullarda, modelin yerini alacak alternatif model tartışmaları 1978'de başlayıp, 1979'da yoğunlaşmıştır. 

Bu bağlamda olmak üzere, 24 Ocak 1980 tarihinden itibaren uygula­maya konulan ekonomik istikrar tedbirleriyle, sanayileşme politikamızda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. 

24 Ocak 1980 ekonomik istikrar tedbirlerinin sanayiye ilişkin poli­tikaları şöyle özetlenebilir: 

Kaynak dağılımında fiyat mekanizmasına ağırlık verilmesi,  

Dış ticarette kısmi liberalleşmeye gidilmesi, Devletin yatırım politikasında alt yapı yatırımlarına ağırlık verilme­si, 

Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının teşvik edilmesi, İhracata dönük sanayileşme politikasına ağırlık verilmesi. 

Bu tedbirler paketi ile kaynakların daha etkin dağılımını sağlamak amacıyla piyasa güçlerini harekete geçirici kimi reformlar gerçekleştiril­miştir. 24 Ocak kararlarıyla Türkiye, yalnız bir istikrar paketini değil, ulus­lararası mali kuruluşların "yapısal uyum" adını verdikleri bir programı da kabul etmiştir. 

Türkiye'nin ekonomisi ile, siyasi açılımlarıyla yeni bir ekonominin eşiğine adım attığı 1981 yılında, 2-7 Kasım tarihleri arasında İzmir'de İkinci İktisat Kongresi toplanmış ve önündeki 10 yılın hedefleri belirlen­miştir. Kongrede çeşitli ekonomik konulan kapsayan 7 başlık altında sunulan bildiriler tartışılmış ve bu bildiriler daha sonra DPT tarafından sekiz cilt olarak yayınlanmıştır. İkinci İktisat Kongresinin ekonomik yaşama etkileri, birinci kongreye göre daha sınırlı kalmıştır. 24 Ocak 1980 tarihinde alınan kararlarla bütünleşen ve konulan hedeflerle aynı çizgide olan Kongrede, ekonomik istikrarın sağlanabilmesi için enflasyon hızının sanayileşmiş ülkelerdeki cari düzeylere doğru süratle düşürülmesi ile bir­likte döviz gelirlerinin ithalatı karşılayabilecek kadar artırılması gerektiği hususunda görüş birliğine varılmıştır. Yine bu dönem içerisinde ve 8-10 Mayıs 1984 tarihinde Sanayi ve Ticaret Bakanlığının koordinatörlüğünde DPT, TÜBİTAK, ODTÜ ve TOBB'un ortak çalışmalarıyla Teknoloji 1. Milli Kongresi toplanmış ve 5 ana başlık altında ele alınan temel konular­da öneriler ve hedefler belirlenmiştir. 

1980 yılında yürürlüğe konulan ekonomik politikalar, genel olarak "serbest piyasa modeli" çerçevesinde oluşturulmuştur. Aynı yıl uygulan­masına geçilen istikrar politikaları, öncelikle ekonominin iç ve dış den­gelerini kurmayı amaçlamıştır. Mal piyasalarında fiyat kontrolleri kaldırılırken, ithalat serbest bırakılmıştır. Para ve sermaye piyasalarındaki kontroller ise, en aza indirilmiştir. Faizlerin kamu tarafından belirlenme­sine son verilmiş, gerçekçi döviz kuru politikası izlenilmesine başlanılmış, kambiyo mevzuatı liberalleştirilmiş, yabancı paranın ve sermayenin yur­tiçinde serbest dolaşımı sağlanmıştır. Hükümetlerin ekonomiye müda­halesini en aza indirmek amacıyla, kamu sektörünün ürettiği mal ve hizmetlerin fiyatlarını serbestçe belirlemeleri ilkesi benimsenmiş ve ekonomideki kamu hakimiyetini azaltmaya yönelik özelleştirme program­ları hazırlanmıştır. 

Dış ticarette ithal ikameci politikalar yerine ihracata ağırlık verilmeye başlanmıştır. Dış ticaret rejimi liberalleştirilmiş, dış ticaret üzerindeki mik­tar kısıtlamaları kaldırılmıştır. Türk dış ticaret hacmi 1980'li yıllarda artış göstermiş ve dışa açılma politikaları olumlu sonuçlar vermiştir. Aynı zamanda artan ihracat hacmi ve turizm gelirleri ile birlikte ödemeler den­gesi sorunları çözümlenmiştir. Diğer taraftan, ihracat yapı değiştirmiş, 1980 yılında toplam ihracatın yaklaşık %30'unu oluşturan sanayi ürün­lerinin payı, 1992 yılına gelindiğinde %80'lere kadar yükselmiştir (bu yük­selişte, mal serilerindeki tanımsal değişikliklerin de kuşkusuz etkisi vardır). 

Mali sektör reformu ise, 1980 programının başarıya ulaşmasında en önemli faktörlerden biridir. Yabancı para mevzuatı bu dönemde tamamiyle değiştirilmiş, döviz kazandırıcı faaliyetlerin serbestleştirilmesi sonucunda ülkenin döviz rezervlerinde artış sağlanmıştır. 1989 yılında ise Türk Lirası konvertibl hale getirilmiştir. Mali sektör reformları konusunda belirtilmesi gereken diğer bir önemli husus da İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının 1986 yılında kurulmasıdır. 

Ekonominin tümünü kapsayan bu İstikrar Programı açıklandığı tarihten itibaren 3 yıl boyunca kararlı bir şekilde uygulanmış ve ülkemizin özel ticari borçlarının ödenmesi veya ertelenmesi konusunda anlaşmalar yapılmış, Türk Lirasının gerçek değerinin saptanması için devalüasyonlara devam edilmiş, vergi sisteminde reform yapılmış, ücret ve maaş artışları sınırlandırılmış ve ithal engelleri azaltılmıştır. Alınan tedbirler sonucu, 1981 yılında, ortalama yıllık enflasyon oranı %36,8'e düşmüş ve reel değerlerle GSMH büyüme oranı (yeni seri), 1980 yılında negatif %2.3 iken 1982 yılında %3.7 oranına yükselmiştir. 

1983 genel seçimlerinden sonra hazırlanan ve 1984 yılını ara yılı kabul ederek 1985-1989 döneminde uygulanan Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı döneminde, ekonomik büyümenin yıllık %6.3 artması hedeflenmiş, ekonominin işleyişinin ekonomik kurallar içinde düzenlenmesi öngörülmüştür. 

1984-1986 döneminde büyüme hızı istenilen düzeylerde gerçekleştiril­miş ve GSMH'de 1984 yılında reel olarak %7.8, 1985 yılında ise %4.5 büyüme (yeni seri) kaydedilmiştir. Burada özellikle tarım ve sanayi sektör­lerindeki gelişmelerin katkısı önemli olmuştur. 

Ancak, 1986 yılına gelindiğinde, yüksek büyüme hızına bağlı olarak yatırım mallan ve sanayi girdileri ithalatımızın artması ve 1986 yılı başlarında ham petrolün fiyatlarındaki düşüşe paralel olarak ihracatımızda önemli bir paya sahip olan petrol ihracatçısı Orta Doğu ülkelerinin ithalat­larını kısmaları, ödemeler dengesini olumsuz yönde etkilemiştir. 

Bu dönemde ve 1986 yılında toplanan 2. Milli Teknoloji Kongresi, çalışmalarını başta takım tezgahları olmak üzere yatırım mallan üzerinde yoğunlaştırmıştır. 

1986-1989 döneminin ilk yarısında ekonomide canlılık, ikinci yarısında ise durgunluk görülmüştür. 1986 yılında iç talepdeki artış, petrol fiyatlarındaki düşmenin yarattığı uygun uluslar arası koşullarında katkısıyla, ekonominin, hedeflenen uzun dönem büyüme hızının üzerinde büyümesine yol açmıştır. Bu süreç 1987 yılında da devam etmiş, 1986 yılında %7.5'i bulan büyüme hızı (yeni seri) bu yılda %9.3 olmuştur. Ekonomik büyüme oranlarında görülen bu yükselme, özellikle kamu kesi­mi yatırım-tasarruf farkının artmasına neden olmuş ve sonuçta kamu kesi­minin borçlanma gereği 1986 yılında GSMH'nın %5'i iken 1987 yılında %8'e ulaşmıştır. 

Ekonomideki dengesizlikleri giderebilmek üzere 1987 yılı sonunda kamu tarafından üretilen mal ve hizmetlerin fiyatları önemli ölçüde yük­seltilmiş ve piyasalardaki dengenin yeniden kurulabilmesi amacıyla Şubat 1988'de bir dizi önlem alınmıştır. Bu önlemlerin amacı, Türk Lirasına olan talebi artırmak, ithalatı frenlemek, ihracatı tekrar canlandırmak ve kamu harcamalarını kısarak ekonomideki aşırı ısınmayı soğutmak şeklinde özetlenebilir. Ancak kamu açıklarını kısmak için kamu yatırımlarının azaltılması, özel kesimin üretim ve yatırım kararlarını da olumsuz etkile­miştir.

Böylece ekonomi, 1988 yılının ikinci yarısından itibaren, özellikle imalat sanayinde belirginleşen bir durgunluğa girmiş ve daralan iç talebin etkisi ile ortaya çıkan tasarruf fazlası, cari işlemler dengesi fazlasına dönüşmüştür. 

1988 yılına kadar bu politikaları başarıyla uygulayan Türkiye, mevcut kurulu kapasitesini artıramaması ve kısa ömürlü sermaye stokunu yenileye­memesi nedeniyle dur-kalk diye tanımlanabilecek istikrarsız bir büyüme ortamına girmiştir. 

Böylesi olumsuz koşullarda 1987 yılında toplanan l'inci Sanayi Şurasında, sorunlar sektör bazında ele alınarak tartışılmış, temel konularda ise, 

-     Üniversite-Sanayi işbirliğinin geliştirilmesi,

-    Belli başlı üniversitelerde Bilim ve Teknoloji Merkezleri kurulması,

-     Enerji üretiminde nükleer teknolojiden yararlanılması.

-    Yurtiçi ihalelerde kendi şirketlerimize Garantili Kredi mekanizması

uygulanmasına önem verilmesi, Küçük ve Orta büyüklükteki işletmeler ile esnaf ve sanatkarların korunması ve geliştirilmesi hususlarında görüş birliğine varılmıştır. 

Aynı yıl içerisinde TMMOB Makine Mühendisleri Odası tarafından 4-5.Kasım.1987 tarihleri arasında 1987 Sanayi Kongresi düzen­lenmiş, 8 ana başlık altında toplanan sektörel sorunlarla ilgili görüş ve hedefler belirlenmiştir (Bu Kongreler daha sonra 2'yer yıllık periyotlarla 1989, 1991 ve 1993 yıllarında da tekrarlanmıştır). 

Bu Şura ve Kongreler sürecinin bir devamı olarak, 4-7.Haziran.1992 tarihleri arasında İzmir'de Türkiye Üçüncü İktisat Kongresi toplanmıştır. 

Uluslararası nitelik taşıyan Kongrenin amacı, 2000'li yıllara yönelik gerçekçi ve tutarlı ekonomik politikaların belirlenmesine zemin oluştur­maktı. Kongrede 48 Tebliğ üzerinde görüşmeler yapılmış, Cumhurbaşkanı Turgut ÖZAL KİT'lerin özelleştirilmesi ve bilgi çağının insanının yetiştir­ilmesi için eğitimde reform; Başbakan Demirel'de ekonomik büyüme ve serbest piyasa ekonomisine geçişin zorlukları üzerinde durmuşlardır. Kongreye, aralarında yabancı siyaset ve bilim adamlarının da bulunduğu 1500'den fazla delege katılmıştır. 

1990-1994 yıllarını kapsayan Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı genel olarak; tarımın Gayri Safı Milli Hasıla içerisindeki payının azaltılması, sanayileşmenin kalkınmanın temel unsurlarından biri olması, dışa dönük ve rekabet gücü olan bir üretim yapısının geliştirilmesi, ihracatta sürekliliğin ve çeşitliliğin sağlanması, rekabet gücünün artırılması için girdilerin dünya fiyatlarından sağlanması, sanayinin dampingli fiyat, düşük kaliteli ürün ve özel pazarlama yöntemleri şeklinde ortaya çıkan haksız rekabete karşı korunması ve özel kesimin sanayileşmedeki rolünün arttırılması gibi temel politikaları benimsemiştir. 

Ancak, önceki plan dönemlerinde başlayan ve Vl'ncı Plan döneminde de sürekli olarak artan kamu açıkları, ekonominin dışa açılması ve serbestleştirilmesi yönünde sağlanan olumlu gelişmelerden elde edilecek faydaları önemli ölçüde sınırlandırmıştır. 

Yükselen kamu açıklarına bağlı olarak artan iç faiz oranları sıcak para girişini hızlandırmış ve Türk Lirasının reel olarak aşırı değer kazanmasına neden olmuştur. Bu gelişme, işgücü maliyetindeki reel artışlar, doğrudan ve dolaylı ihracat teşviklerindeki azalma ile birleşerek Türk ekonomisinin hızla rekabet gücünü kaybetmesine yol açmıştır. Sonuçta, yüksek kamu açıklarından kaynaklanan ekonominin iç dengesizlikleri dış dengede de hızlı bir bozulmaya neden olmuş, ithalat hızlı artmış, ihracat yavaşlamış ve dış ticaret açıkları önemli boyutlara ulaşmıştır. Hızla bozulan iç ve dış den­geler, 1994 yılı başında para, sermaye ve döviz piyasalarında ciddi bir krize yol açmıştır.

Ekonomiyi hızla istikrara kavuşturmak, kamu açıklarını daraltmak, dış talebe dayalı bir büyüme yapısı oluşturmak ve ekonomik istikrarı sürekli kılacak yapısal reformları başlatmak amacıyla 5 Nisan 1994 tarihinde Ekonomik Önlemler Uygulama Planı yürürlüğe konulmuştur. 

Uygulama Planı ile öncelikle kamu harcamalarının kontrol altına alınmasına ve kamu gelirlerinin artırılmasına yönelik tedbirler ile ekonomik istikran sağlamaya yönelik düzenlemelere öncelik verilmiştir. Bu kapsam­da, KİT fiyat ayarlamaları yapılmış, petrol ürünleri üzerinden alınan vergilerde düzenlemelere gidilmiş ve ekonomik denge için ek vergiler ihdas edilmiştir. 

Ekonomik Önlemler Uygulama Planı kapsamında, orta vadede kamu kesiminin ekonomideki ağırlığını azaltan, gelir ve giderlerini daha sağlıklı bir yapıya kavuşturan ve piyasa koşullarının egemen olduğu bir ekonomik altyapının oluşumuna imkan veren yapısal düzenlemeler de yapılmıştır.

Bu kapsamda, ekonomide etkinliği ve verimliliği artırmak amacıyla geniş kapsamlı uzlaşma zeminine dayanan Özelleştirme Kanunu çıkarılarak gerekli kurumsal düzenlemeler oluşturulmuş, özel kesim veya yabancı sermayeli şirketlerin büyük altyapı projelerine katılımını sağlaya­cak Yap-İşlet-Devret modeline ilişkin yasal düzenlemeler gerçekleştiril­miştir. 

Hazinenin ve diğer kamu kuruluşlarının Merkez Bankası kaynaklarına başvurmasını kademeli şekilde azaltan yasal düzenleme yapılarak, Merkez Bankasının özerkliğini artırma yönünde önemli bir gelişme sağlanmıştır. Sosyal güvenlik kurumlarının kaynak yaratmalarının sağlanması, bütçe üzerindeki yüklerin azaltılması ve tarımsal desteklemenin daha rasyonel bir yapıya kavuşturulması yönünde kimi düzenlemelere gidilmiştir. 

Uygulanan istikrar önlemleri ve yapısal düzenlemelerin etkisiyle, kamu açıkları ve dış ticaret açıklan önemli ölçüde daraltılmış, Türk Lirası gerçek değerine kavuşturulmuş ve mali piyasalarda istikrar sağlanmıştır. Bununla birlikte, kamu açıklarını hızla daraltarak ve iç talebi kontrol altına alarak ekonomik istikrarı sağlamaya yönelik radikal düzenlemeler, 1994 yılında büyüme hızının önemli ölçüde gerilemesine yol açmıştır. 

1994 yılında dış dengenin kurulması yönünde önemli gelişmeler sağlanmıştır. Türk Lirasının reel olarak değer kaybetmesinin yanı sıra; ihra­catın kısa vadeli finansman ihtiyacının karşılanmasına yönelik uygulamalar ve dünya ekonomisindeki canlanmanın etkisiyle ihracatta hızlı bir artış dönemine girilmiştir. 

Diğer yandan, iç talepteki daralma, Türk Lirasının reel değer kaybı ile ithalatın pahalılaşması ve yurtdışı kredi imkanlarının azalması sonucunda ithalatta hızlı bir düşüş kaydedilmiştir. Böylece cari işlemler hesabı 1994 yılında 2.6 milyar dolar civarında fazla vermiştir. 

Sonuç olarak; Vl'ncı Plan döneminde ortaya çıkan gelişmeler, kamu açıkları ve kısa vadeli sermaye girişi ile desteklenen tüketime dayalı büyüme ortamının sürdürülebilir olmadığını, ekonomik dengelerin sağlan­masında para ve maliye politikalarının uyum içinde uygulanması gereğini, dış ticaretin ve sermaye hareketlerinin serbestleştirildiği bir ortamda yur­tiçi makro politikaların uluslararası konjonktürdeki gelişmelerle tutarlılığının önemini, ekonomik politikalar ile ilgili kararların zamanlamasındaki önemi ve sürekli büyümenin temel şartı olan verimlilik artışını sağlayacak ortamı yaratmak için yapısal sorunlara süratle çözüm getir­ilmesi ihtiyacını açıkça ortaya koymuştur. 

Bu dönem içerisinde ve 11-12 Şubat 1994 tarihinde yapılan 1. Sanayi Yüksek Konseyi toplantısında da; Türk Sanayinin altyapısı, rekabet gücü ve öncelikleri tartışılmış, toplantının sonuç bildirgesinde aşağıdaki görüşlere yer verilmiştir. 

- Sanayileşme stratejilerinin ihracatı artırma ve ithalatı ikame etme ilkelerini bir arada benimseyen ve yürüten dual bir ekonomik stratejiye oturtulması gerekmektedir. 

-  Öncelikli sektörlerin kritik ve ileri teknoloji ürünlerinden tesbiti gerekli olmakla birlikte, başlangıçta savunma sanayi gibi satın alınması güç veya mümkün olmayan teknolojileri içeren sektörler tercih edilmelidir. 

- Yüksek teknolojiye ve bilime dayalı yeni sanayileşme anlayışı oluşturulmalıdır. 

-  Türk sanayinin teknolojileri geliştirilirken dış kaynaklardan çok iç kaynaklara önem ve ağırlık verilmelidir. 

- Belirli Üniversitelere sanayiye yönelik teknoloji ve bilgi üretim misy­onu verilmelidir. 

-  Uluslararası rekabete katılım teşvik edilerek, firmaların içinde ve dışında eşit koşullarla ticaret yapabilmesini engelleyen nedenler ortadan kaldırılmalıdır. 

-  Gelişmiş ülkelerde KOBİ'Iere uygulanan özel teşvik politikaları ülkemizde de uygulanmalı, teşvikler doğrudan ödeme yerine, kamuya yönelik ödemelere mahsup suretiyle gerçekleştirilmelidir. 

-  Sanayileşmenin yaygın ve dengeli kılınması için sanayi, ulaştırma, enerji eksenlerini ve yerleşim dokusunu yeniden tasarlayan büyük mekansal projeler geliştirilmeli ve böylece üretim coğrafyası yenilen­melidir. " 

Birinci Sanayi Yüksek Konseyinin bu toplantısından yaklaşık 1,5 yıl sonra ve 15.Haziran. 1995 tarihinde gerçekleştirilen 2'nci Sanayi Şurasında ise; gümrük birliğini ve diğer entegrasyonları dikkate alan sektörel ve ürün bazında öncelikleri de içeren ülkemiz ihtiyaç ve koşullarına en uygun sanayi politika ve stratejisi; tüm toplumsal kesimlerin örgütleri, devletin ilgili kurumları, bilimsel ve teknik araştırma kurumları ile üniversiteler temsilcileri arasında tartışılmış, sonuçta aşağıdaki görüş ve önerilere ulaşılmıştır. 

"Ülke stratejisi bir ucunda yönlendirici plan, öteki ucunda ise serbest piyasa mekanizmaları bulunan geniş bir süreç aralığında oluşur. Ortamı doğru ve zamanında değerlendirip doğan fırsatlardan yararlanmak veya tehditlere karşı önlem almak, ülke stratejisinin başlıca getirişidir. 

Bu bağlamda, uluslar arası rekabet üstünlüğü için izlenecek sanayi stratejisi bir sınai yetenek geliştirme stratejisi kimliğinde olmalıdır. 

Bu ana strateji çerçevesinde 2005 yılı Türkiye'si için aşağıdaki hedefler belirlenmiştir.

Türkiye 10 yıl içerisinde; İç bölgeler arası dengesizliklerin azaltıldığı, siyasi istikrarın sağlandığı, makroekonomik dengelerin kurul­duğu, ekonominin kayıt içine alındığı, vergi verenlerin denetlemeyi de yaptığı bir Türkiye olmalıdır. 

Ekonomi alanında küçülmüş ve temel işlevlerini yerine getiren düzenleyici bir devlet yapısına geçilerek, yaşam kalitesi yükseltilmelidir. 

Ulusal sanayinin rekabet gücü arttırılarak dışa açık gelişme ve yatırım politikaları ile sürdürülebilir bir ekonomik büyüme sağlanmalıdır. 

Rekabet avantajı sağlanabilmesi için, bir dizi yeni kurumlar veya kurumsallaşma gereklidir. Bu kurumlar ve işbirlikleri, kamu ve özel sek­tör arasında ve özel sektörün kendi arasında oluşturacağı kurumlar olmalıdır. 

Sanayinin problemlerinin çözümünde, kolektif çalışmanın ve ortak aklın ön plana çıkarıldığı taktik ve strateji çalışmaları esas alınmalıdır. 

İhracatta yüksek teknoloji ürünlerinin oranının arttırılması, ürün portföylerinin geliştirilmesi ve değiştirilmesine öncelik verilmelidir. 

Rekabet öncesi araştırma ve araştırma işbirlikleri etkin bir şekilde desteklenmeli ve yaygınlaştırılmalıdır. 

Devletin satın alma stratejisinde kendi sanayini özendirmesi gereklidir.

Girişimcilerin ve emeğin adaptasyon kabiliyetini belirleyen eğitim, iş kültürü ve organizasyon gibi konulara özel önem verilmelidir. 

KOBİ'lerin Gümrük Birliği'nden kaynaklanacak muhtemel sorunlarının çözümü için, bir fon kurulmalıdır. 

Gümrük İdareleri hızla reorganizasyona tabi tutulmalıdır." 

1994 krizinden sonra hazırlanacak VIII. Kalkınma Planının ilk yılının krizli ekonomi olmaması için 1995 yılı geçiş yılı kabul edilmiş ve 1996-2000 yılları arasında uygulanan VII. Plan döneminde, ise sanayi üretiminin yıllık ortalama yüzde 6,0-7,8 artması hedeflenmiştir. Türkiye ekonomisi 1994 yılında karşı karşıya kaldığı şiddetli daralmanın ertesinde 1995 yıllarında kazandığı canlılığı 1996 ve 1997 yıllarında da sürdürmüştür. Gayri Safı Yurtiçi Hasıla büyüme hızı, sabit fiyatlarla, söz konusu üç yıl boyunca sırasıyla %7,2, %7 ve %7,2 oranında gerçekleşmiştir. Ekonomide 1995-1997 döneminde gerçekleşen ve büyük ölçüde iç talep genişlemesine dayalı yüksek büyüme hızı, iç ve dış talepdeki azalma nedeniyle 1998 yılının ikinci üç aylık döneminden itibaren yavaşlama süreci içerisine girmiştir (1998 yılı Büyüme Oranı %3,9'dur). Bu dönem içerisinde Türkiye, ekonomide %6.1 oranında bir daralmaya neden olan 1994 krizin­den sonra, 1998 Rusya krizinin etkileri ve ülkemizi maddi ve manevi açılardan sarsan 1999 yılındaki deprem felaketleri nedeniyle aynı şekilde %6,1 oranında daralmıştır. 

17.Ağustos. 1999 depremi ülkemizin gerek nüfus gerekse ekonomik aktivite bakımından en ağırlıklı bölgesinde etkili olmuştur. Depremin etk­ilediği 7 İl'in Gayri Safi Milli Hasıla içindeki payı %34,7, sanayi katma değeri içindeki payı ise %46,7'dir. Bölge; petrol arıtımı, petro-kimya, tek­stil hammaddeleri, metal ana sanayi ve motorlu kara taşıtları yapım, mon­taj ve onarımı ve lastik sanayinde önemli bir ağırlığa sahiptir. 

Deprem nedeniyle konut, ticari ve sınai yapı, yol-otoyol, köprü, diğer altyapı,ulaşım aracı, makine-teçhizat ve mamul-yarımamul mal stoklarında önemli kayıplar ortaya çıkmıştır. Deprem sonrasında gerek bir süre için üre­timin durması gerekse belirli bir dönem düşük kapasite ile çalışması nedeniyle milli hasılada da 9-13 milyar dolar arasında bir kayıp olmuştur. 

1999 yılı sonunda, enflasyon oranı (TÜFE) yüzde 68,8, faizler yüzde 85-95 bileşik aralığında, kamu borçlanma gereği milli gelir içinde bir yılda yüzde 9'dan 15'e çıkmış, iç borç 42, dış borç ise 103 milyar dolara ulaşmıştır. 

İç ve dış koşullardaki bu olumsuz gelişmeler 1999 yılında, sabit fiyat­lar üzerinden GSYİH'nın yüzde 5.0, Gayrisafı Milli Hasılanın ise yüzde 6.4 oranında daralması sonucunu doğurmuştur. 

Haziran 1999 ayında IMF ile yapılan görüşmelerde, daha önce, 26.Haziran 1998 tarihinde yine IMF ile yapılmış olan "Yakın İzleme Anlaşması"nın,süreli programlara bağlı ve mali destek içeren bir "stand­by" anlaşması yolunda köprü görevi görmesi yolunda mutabakata varılmıştır. Bu kapsamda yapılacak bir "stand-by" anlaşmasının başarılı ola­bilmesi açısından ısrarla üzerinde durulan bazı yapısal düzenlemeler alanında önemli adımlar atılmış, Bankalar Kanunu, Sosyal Güvenlik Kanunu yürürlüğe konulmuş, uluslararası tahkimle ilgili Anayasa değişikliği gerçekleştirilmiştir.

Türkiye tarafından 9 Aralık 1999 tarihinde verilen "Niyet Mektubu"nun IMF İcra Kurulu tarafından onaylanması ile üç yıl süreli Stand-by Anlaşması yürürlüğe girmiştir.

Stand-by düzenlemesi başlıca üç esasa dayanmıştır;

1)      Önceden de bir takım önlemlerin alınmış olduğu mali uyum,

2)      Sterilizasyona yer vermeyen, dövizin çapa olarak kullanıldığı ve bir "Para Kurulu" uygulamasını çağrıştıran bir para politikası ile kısmi bir gelirler politikası,

3)      Önemli yapısal reform düzenlemeleri. 

Stand-by anlaşmasına dayanak oluşturan Niyet Mektubu ile; tarım destekleme politikasının aşamalı olarak kaldırılması, sosyal güvenlik refor­munun tamamlanması, özel emeklilik fonları için hukuki çerçeve oluşturulması, vergi idaresinin etkinliğinin arttırılması,bütçenin hazırlan­ması, uygulanması ve kontrolünün güçlendirilmesi ve kapsamının genişletilmesi, bu amaçla mevcut fonların tedricen kapatılması hedeflen­miştir. 

IMF'ye Niyet Mektubunun sunulduğu 9 Aralık 1999 tarihinde Merkez Bankası da istikrar programının yürürlükte olacağı üç yıllık dönemde uygu­lanacak para ve kur politikasını açıklamıştır.

Para ve kur politikası çerçevesinde; kur politikasının, istikrar programı boyunca yalnızca enflasyon hedefine göre belirlenmesi, döviz kurları tespi­tinin, Ocak.2000- Haziran.2001 döneminde "enflasyon hedefine yönelik kur sepeti", izleyen dönemde ise "kademeli olarak genişleyen band" sis­temine göre yapılması kararlaştırılmıştır. 

2000 yılında enflasyon düzeyinin düşürülmesi alanında başarılı olun-muş,yurtiçi talepteki canlanma hernekadar ithal talebinin hızla yükselme­si sonunu doğurmuşsa da üretim artışına yol açmış, istihdam seviyesi yük­selmiştir. 

Öngörülen para ve kur politikası çerçevesinde kur hadlerinin hedefle­nen enflasyona göre belirlenmesi, gerçekleşen enflasyonun, hedeflenen enflasyonun üzerinde tahakkuk etmesi sonucu, Türk Lirası yıl içinde giderek reel değer kazanmaya başlamıştır. 

Türk Lirasının beklenenin üzerinde reel değer kazanması, yılın ilk yarısında faiz oranlarının beklentilerin üzerinde düşmesiyle ve aşırı değerli TL'nin ithal talebini arttırmasıyla birlikte iç talebin hızla artmış, ulus­lararası petrol ve buna bağlı olarak enerji fiyatlarındaki artış ve Euro/Dolar paritesindeki gelişmeler cari işlemler açığının giderek yükselmesine ve sonbaharda söz konusu açığın GSMH'ya olan oranının yüzde 5 mertebesine kadar çıkmasına neden olmuştur. Bu gelişmeler iç ve dış piyasalarda uygu­lanmakta olan kur politikasının sürdürülebilirliği ve cari açığın dış finans­manı konusundaki endişeleri arttırmıştır.Uluslararası piyasalarda istikrar programına olan güven azalmış, Ağustos ayından sonra faiz oranlarının artış eğilimine girmiş olmasına rağmen yeterli sermaye girişi olmamış, ve ciddi bir likidite sorunu ile karşı karşıya kalınmıştır. Giderek etkisi derin­leşen bir süreç Kasım ayının ikinci yarısında, bir şok halinde, kısa vadeli faizlerde hızlı bir yükselmeye ve menkul kıymet fiyatları da düşmeye yol açmıştır.Yurt dışına önemli miktarda sermaye çıkışı olurken, döviz rezerv­leri azalmış, bu gelişmeler döviz kuru üzerinde baskı oluşturmuştur. Kasım krizi sonrasında alınan önlemler ve IMF ile varılan anlaşma sonucunda mali piyasalardaki dalgalanmalar kısmen giderilmiş, Merkez Bankasının rezervlerinde sınırlı bir artış meydana gelmiş ve faiz oranlan Kasım ayındaki kriz ortamına göre önemli bir biçimde gerilemiştir. 

Ancak bankacılık kesiminin yapısının zayıflığı ve Kasım krizinin bankaların öz varlığında meydana getirdiği erime, kur çapası politikasının korunması ile TL'nin aşırı değerli konumunu sürdürme konusundaki ısrar ve yıllar boyu kamu bankalarının bilançolarına gizlenmiş olan yüksek hacimli kamu finansman açığı, Şubat 2001 krizini kaçınılmaz kılan başlıca nedenler olmuşlardır.Yine önemli boyuttaki bir sermaye kaçışının ardından Hükümet "döviz çapası" sisteminden vazgeçilerek dalgalı kur sistemine geçilmiş olduğunu deklare etmiş ve hızlı bir süreç içerinde, makroekonomik dengelerin tekrar tesis edilmesi amacıyla yeni bir istikrar programının uygulanmasına geçilmiştir.

Program çerçevesinde, kamu kesimini artan borç yükünün sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulması amacıyla maliye politikası hede­fleri daha da sıkılaştırılmış, para politikasında Merkez Bankasının kısa vadeli faiz oranlan üzerindeki etkinliği arttırılmış ve dalgalı kur sistemine geçilmiştir. Ekonomik program öncelikle, ekonomideki yapısal zayıflıkların giderilmesi ve bankacılık kesiminin rehabilitasyonu üzerinde yoğunlaşacak bir biçimde şekillendirilmiştir. 

VIII'inci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005) Esas itibariyle enflasyonu ve reel faizleri hızla aşağıya çekmek, kamu finansman dengesi­ni sağlıklı bir yapıya kavuşturmak ve ekonomik sürdürülebilir bir büyüme ortamı tesis etme amacına yönelik bir ekonomik program niteliğindedir.

Bilindiği gibi bir önceki dönem, Bankacılık Sektörü Kasım Krizi son­rasında faiz riski, şubat krizi sonrasında ise hem faiz hem de kur riski sonu­cu önemli kayıplarla karşı karşıya kalmıştır. Krizlerden sonra, Bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması için ihtiyaç duyulan kaynaklar kamu maliyesi üzerine önemli bir yük getirmiştir. Mali kesimin içinde bulun­duğu durum, dış borçlanma imkanlarındaki daralma, hızla yükselen faizler, kamunun iç borçlarını çevirebilme kabiliyetini önemli ölçüde daraltmış, bu durum karşısında Nisan.2001'de "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı" adı altında yeni bir ekonomik istikrar paketi uygulamaya konulmuştur. Amaç, acilen sağlanacak dış kaynaklarla ekonominin çökmesini önlemek ve reel sektörün nefes almasını sağlayarak kazanılan vakitle yapısal reformları gerçekleştirmektir. Yeni programın temel amacı, döviz kuru rejiminin terk edilmesi nedeniyle ortaya çıkan güven bunalımı ve istikrarsızlığı süratle ortadan kaldırmak, bu amaçla eski alışkanlıklara bir daha geri dönülmesine imkan vermeyen yeni kurumsal yapıları oluşturmak, iktisadi etkinliği sağlayacak yapısal reformları gerçekleştirmek, makroekonomik politikaları enflasyonla mücadelede etkin bir şekilde kullanmak, sürdürülebilir büyüme ortamını temin etmek, kişiler ve bölgeler arasındaki gelir dağılımı bozukluklarını gidermektir. 

Bu plan döneminin başlangıç yıllarında ve uygulanan "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı" ile enflasyonla mücadelede başarılı olunmuş yurtiçi talepteki canlanmayla birlikte üretimde artış gerçekleşmiştir. Gelirler ve maliye politikası kapsamında belirlenen hedeflere varılmış, kamu açıklarının azaltılması ve yapısal reformlar alanında önemli gelişmeler sağlanmıştır. 

Nitekim, 2003 yılının ilk çeyreğinde %8.1 oranında gerçekleşen büyüme, 2002 yılında sağlanan %7.8 oranındaki ekonomik büyümeden sonra 2003 yılı programında öngörülen yıllık %5 büyümenin de ötesine geçileceğini göstermektedir. 

Diğer taraftan, 1962-1963 yıllarında başlanılan ve Cumhuriyetin sanay­ileşme felsefesinin temel dayanaklarından en önemlisini oluşturan organ­ize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerinin günümüze kadar gelen 40 yılı aşkın uygulamaları son derece başarılı olmuş, Sanayi ve Ticaret Bakanlığının kontrol ve denetiminde yürütülen bu çalışmalar sonucunda 31.12.2002 tarihi itibariyle altyapısı tamamlanmış 17.132 hektar arazide 70 organize sanayi bölgesi faaliyete geçirilmiştir. Halen 12.438 hektar alan projeli 62 organize sanayi bölgesi ile iki arıtma projesinin yapım çalışmaları devam etmektedir. Aynı dönem içerisinde 82.797 işyerine sahip 358 adet küçük sanayi sitesi faaliyete sokulmuş, %40'ı oto-tamir, %30'u metal imalat sanayi, %22'si ağaç imalat sanayi, %8'ini ise diğer sanayi kollarının oluşturduğu bu sitelerde, yaklaşık 500 bin kişiye iş olanağı sağlanmıştır. 2003 yılı yatırım programında yer alan 14.355 işyeri projeli 102 küçük sanayi sitesinin ise yapım çalışmalarına ise devam edilmektedir.