Serbest Bölgeler ve İktisadi Etkileri 

Serbest Bölge Nedir 

bir ülkenin sınırları içinde, fakat gümrük sı­nırları dışında kalan her türlü ticari ve sınai faaliyetlerin yoğunlaştığı bölge­lerdir. Serbest bölge kapsamına Serbest Ticaret Bölgeleri (STB), Ser­best Üretim Bölgeleri (SÜB), serbest limanlar, serbest makine parkları ve serbest turizm bölgelerine girer. Fakat bunların en yaygın olanı STB ve SÜB'lerdir. Kaçakçılığı önlemek için bu bölgelerin etrafı duvar ve dikenli tel örgülerle çevrilir, geceleri ise bölge etrafında ışıklı tarama ve devriye kont­rol tertibatı alınır. 

STB'lerde genellikle transit taşımacılığı, transit ticaret, depolama, da­ğıtım, tamir-bakım, yeniden ambalajlama, hazır giyim üretimi gibi faaliyet alanlarına ilaveten, bankacılık ve sigortacılık işlemleri de yürütülür. SÜB'lerde ise çeşitli makineler, elektronik aletler, tıbbi cihazlar gibi serma­ye ve teknoloji yoğun ve ihracata dönük üretim faaliyetleri yer alır. Ancak, bir çok ülkedeki STB ve SÜB'lerdeki faaliyet alanları iç içe geçtiği için son yıllarda bu bölgeler daha çok SÜB'ler diye anılmaktadır. 

Serbest bölgeler önce 1960 başlarında Uzakdoğu ülkelerinde ortaya çıkmış ve 1970'lerden itibaren de diğer ülkelerde hızla kurulmağa başlan­mıştır. Bugün bunların sayısı 450'ye yaklaşmış ve bu sayının yaklaşık 100 tanesi gelişmiş ülkelerdedir. Mesela, 1986 yılında bile 46 ülkede faaliyette bulunan SÜB sayısı Afrika ülkelerindeki 25'e, Asya ve Pasifik ülkelerinde 95'e, Latin Amerika ülkelerinde 56'ya ulaşmış ve bu bölgelerde çalışanla­rın sayısı 1970'de 50.000'den 1986'da 1.3 milyona ulaşmıştır. Bu 1.3 mil­yonluk istihdamın %60.6'sı (788 bin) Asya ülkelerinde, %29.3'ü (381 bin) Latin Amerika ülkelerinde, %10'u da Afrika ülkelerindeki SÜB'lerde çalış­maktadır. 

SB'lerin Faydalan ve Sakıncaları: Aşağıda belirtilen faydaların ger­çekleştirilmesi ümidiyle, gelişmekte olan ülkelerdeki SB sayısı giderek art­maktadır. Bu faydalar: a) İstihdamı artırmak ve/veya işsizliği azaltmak, b) İhracat kalemlerinde mal çeşidini artırmak ve sanayi mallan ihracatını teş­vik etmek, c) Döviz gelirlerini artırmak, d) Yabancı sermaye ve teknoloji çekmeyi daha cazip hale getirmek, e) İşçi ve yöneticilerin bilgi, becerileri­nin kalitesini artırmak şeklinde özetlenebilir. 

Çeşitli ülkelerdeki uygulamalar göstermiştir ki, SB'ierin en açık şekil­de ortaya çıkan faydalan istihdam sağlama sahasındadır. Mesela, 1986 yı­lı itibariyle SUB'lerde çalışanların sayısı Meksika'da 250 bin, Singapur'da 217 bin, G. Kore'de 140 bin, Hong Kong'da 89 bin. Malezya'da 82 bin, Tayvan'da 81 bin, Brezilya'da 63 bin, Tunus'da 40 bin, Filipinlerde 39 bin, Mısır'da ise 25 bin idi. SUB'lerde çalışan isçilerin her Ülkenin toplam ima­lât sanayii istihdamındaki payı ise Singapur'da: %35, Meksika'da %10, G. Kore'de %5.5, Brezilya'da %1.5, Filipinlerde ise %1.2 düzeyinde idi. 

Döviz girdileri ise her ülkenin milli istatistikleri içinde yer almadığı ve ayrıca gösterilmediği ve diğer faydalar da (gelirleri) dolaylı olarak sağlan­dığı için her ülkedeki SB'ierin faydalarını açık bir şekilde ve sayısal olarak ortaya çıkarmak şimdilik mümkün değildir. Ancak, son yıllarda kabaca ya­pılan tahminlerin ortaya çıkardığı neticelere göre en başarılı SB'ler sadece Uzak Doğu ülkelerinde yer alan SB'ierin bazılarıdır. 

Serbest bölgelerin sakıncaları ve maliyeti ise, her ülkenin bu böl­gelerde faaliyet gösteren yerli ve yabancı firmalara devlet bütçesinden sağlanan mali, parasal ve diğer teşviklerle, bu bölgelerde yol, su, liman, haberleşme gibi altyapı yatırımları için yapılmış olan harcamalardır.

SB'ierin Başarısına Etki Eden Faktörler 

SB'ierin başarı ve başarısızlığına etki eden birçok faktör vardır. Bun­lar; SB'nin yer aldığı ülke ve bu ülkenin bulunduğu bölgedeki politik ve ekonomik istikrardır. SB'nin kuruluş yeri ile bu bölge içinde ve etrafında­ki yol, haberleşme gibi alt yapı hizmetlerinin çok ileri düzeyde olması­dır. SB'ierin yer aldığı ülke ile ilişkilerinde formalitelerin asgari düzeyde ol­ması ve bu ilişkilerin tek elden yürütülmesi, o ülkedeki vatandaşların ya­bancı sermayeyi hoşgörü ile karşılamalarıdır. Diğer önemli husus da o ül­kede ve SB'deki ücret seviyesi ve işçilerin eğitim ve vasıflılık (nitelik) düzeyleridir. 

Demek ki, SB'lere yabancı sermayenin çekilebilmesinde o ülke­deki düşük ücret seviyesi en az önemli olan bir unsur haline gelmiş­tir. Çünkü, günümüzde SB'ler nerede ise her gelişmekte olan ülkede ku­rulmuş ve bu ülkeler arasındaki ücret farkları da %50'yi aşmamaktadır. 

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde aynı işi yapanın aldığı ücretler ara­sındaki fark 8-10 misli olmasına rağmen. SB uygulamasındaki aşırı reka­bet ve gelişmekte olan ülkelerdeki ücret farklarının çok küçük olması SB'lere yabancı firma ve sermayenin cezbedilmesinde düşük ücretin etki­sini asgari düzeye indirmiştir.

Kaynak: Prof. Dr. Emin Çarıkcı