Siyaset Ekonomisi, İktisat Siyaset İlişkisi 

"Economics of politics" veya "political economics" kavramlarını; Türkçe'de "siyaset ekonomisi", "ekonomi politik", "politik iktisat" veya "yeni politik iktisat" gibi birbirine yakın içeriklerde kullanıyoruz. Kavram hem çok yeni, hem çok eski. Yeni içeriği eskisinden önemli farklar göstermektedir. Eski içeriği 1615 yılma kadar gitmektedir. İlk defa "siyaset ekonomisi" kavramı, "political economy" kavramı 1615 yılında Fransızlar tarafından kullanılmış, İngiltere'de 1761 yılında ilk defa Ja­mes Stuaıt tarafından kullanılmış ve daha sonra bütün klasik iktisat, "politik iktisat" kavramını kullanmıştır. Yani 1615'den beri, aşağı yukarı 400 yıldan beri kullanılan bir kavramdır. 1761, kavramın daha yaygın olarak kullanılmasına işaret ediyor. Kla­sik iktisat; yani Adam Smith, Ricardo, Malthus ve diğerleri siyaset iktisatçısı, poli­tical economy veya ekonomi politik iktisatçısı olarak biliniyor yahut da zaten eko­nomi kavramı o anlamdadır. 

Dolayısıyla 1890'lı yıllardan itibaren iktisat ve politika kavramlarının, iktisat ve siyaset kavramlarının birbirinden ayrıldığını söyleyebiliriz. İktisadın siyaset kavra­mıyla tekrar birleşmesi Keynes'le birlikte gerçekleşiyor, yani 1936 diyelim. Key-nes'le birlikte, yani "ekonomiye müdahale" kavramıyla ekonomi politikası veya is­tikrar politikası kavramlarıyla, iktisat ve siyaset kavramları birlikte kullanılmaya başlıyor. 

Buradaki ekonomi ve politikanın birleşmesi, daha önce 1890 öncesi yahut da va­rolan şekliyle Marksizm'i de onun içine katarsak, geleneksel politik iktisat kavra­mından farklı tabii. Orada politika ve ekonomi aslında birbirini etkileyen kavramlar olarak birlikte; güç ilişkilerini, sınıf ilişkilerini filan içerecek şekilde kullanılıyor. Halbuki Keynes'te "ekonomi politikası" kavramında büyüme için veya "istikrarsız­lık varsa, talep sorunlarından dolayı ekonomiye müdahale edilmesi" fikri anlamın­da "iktisat politikası, ekonomi politikası" kavramı kullanılıyor. Burada ekonomi-po-litika ilişkilerinde aslında dışsal bir ilişki söz konusu; yani politika, siyaset; ekono­mide işler yolunda gitmiyorsa, ekonomiye müdahale ediyor. Matematiksel olarak ifade edersek, ekonomiyi bağımlı değişken, siyaseti bağımsız değişken olarak, fonk­siyonel ilişki olarak gösterebiliriz. 

Geleneksel anlamda siyaset-ekonomi ilişkilerinde, siyasetin ekonomiye müdaha­lesinde; yani piyasa ekonomisine müdahalesinde kamu çıkarı anlayışı geçerli. Eko­nomiye müdahale edilmesi gerekir, çünkü kamu çıkan için gereklidir. Kamu çıkarı görüşü aşağı yukarı '70'li yıllara kadar filan hâkim olan bir görüştür. Siyaset ekono­misi kavramıyla birlikte, ekonomi-politika ilişkilerinde dışsallıkların içselleşmesi söz konusudur. Siyaset, iktisat ve siyasetin fonksiyonu; iktisat, siyaset ve iktisadın fonksiyonudur. Birbirini etkiliyor. Bütün değişkenler bağımlı değişken, birbirini et­kileyen ilişkiler olduğunu söyleyebiliriz. Bu geleneksel anlamda da böyle, günü­müzdeki kullanılan anlamıyla da siyaset ekonomisi, bu şekilde dışsal değişkenlerin içselleşmesi, "siyaset ekonomisi" kavramını kucaklıyor. 

Siyaset ekonomisinin günümüzdeki anlamında veya yeni siyaset ekonomisinin ortaya çıkışında; 1940 ve '50'li yıllardan itibaren bazı gelişmeler, iktisat-siyaset iliş­kilerini ele alan gelişmeler, siyaset ekonomisinin özellikle 1990'lı yıllardan itibaren öne çıkmasını ve üzerinde çok fazla çalışılan bir alan olmasını doğuruyor. Bunlar neler? Bunların başında özellikle siyaset-ekonomi ilişkilerinde çok ele alınan, daha doğrusu siyaset kavramlarını ekonomi kavramlarıyla açıklayan kamu tercih analizi, Virginia okulu veya "anayasal iktisat" dediğimiz iktisatçılar gelmektedir. Bunlar si­yaset ekonomisinin bir ayağını oluşturuyor, daha doğrusu öncülerini oluşturuyor. Hatta bazen yahut da yakın zamana kadar, siyaset ekonomisi kavramı, daha çok bun­lar için kullanılan bir kavram. Yani, kamu tercihi analizi, aynı zamanda "siyaset eko­nomisi" olarak literatürde kullanılmaya başlıyor. Ama bizim ele aldığımız, değerlen­direceğimiz siyaset ekonomisi kavramında kamu tercihi analizi, siyaset ekonomisi­nin ortaya çıkmasını sağlayan etkenlerden bir tanesi. Yani, siyaset ekonomisi eşittir kamu tercini analizi olarak değil, ama onun ortaya çıkmasında önemli öncülerden bir tanesi olarak alacağız. 

Siyaset ekonomisinin ortaya çıkmasında kamu tercihi analizi yanında -ki, o ka­mu tercihi analizinin nasıl katkılarda bulunduğunu biraz sonra anlatacağım- bir baş­ka gelişme, "politik konjonktür dalgaları" veya "siyasi konjonktür dalgaları" kavra­mının ortaya çıkması, analizlerinin ortaya çıkması siyaset ekonomisinin ortaya çık­masında önemli bir etken. Çünkü burada seçmenlerin, politikacının, bürokratların si­yasi davranışlarında iktisat değişkenlerinin önemli olduğunun açıklanması açısın­dan, "siyasi konjonktür dalgaları" kavramı önemli bir kavram. Dolayısıyla özellikle siyasi konjonktür dalgaları ve kamu tercihi analizi siyasi konjonktür dalgalarının or­taya çıkmasında önemli. Kamu tercihi analizi siyaset ekonomisine nasıl bir katkıda bulundu? Buna çok kısa olarak değinmek lazım. Kamu tercihi analizi yanında yine çok kullandığımız bir kavram -ilk önce ondan bahsetmek lazım belki- "kamu eko­nomisi" kavramı. Kamu ekonomisi ve kamu tercihi analizi, bunlar aynı kavramlar değil. Hemen hemen iktisatta, iktisat programlarında en önemli derslerden bir tane­si kamu ekonomisi.

Kamu tercihi analizinin ortaya çıkmasıyla kamu ekonomisinin fazla bir ilgisi yok aslında; yani hemen bağlantı kurulabilir, ama öyle çok fazla bir ilgisi yok. Kamu ekonomisi, neoklasik iktisattan ortaya çıkmıştır; vergileri ve harcama politikalarını inceleyen bir alandır. Dolayısıyla kamu ekonomisinin, kamu tercihi analizi ve dolayısıyla siyaset iktisadı üzerine etkisi çok fazla değil aslında. Kamu tercihi analizin­de ise, biraz daha önce söylediğimiz gibi, ekonomik kavramların siyaset bilimine uygulanması söz konusudur; "rekabet" kavramı, "maksimizasyon" kavramları temel kavramlar. Siyasette temel kavramlar, politikacılar ve seçmenler; ekonomideki üre-tici-tüketiciler gibi kavramlar. Neoklasik iktisat geleneğinde biz, üreticilerin kâr, tü­keticilerin fayda maksimizasyonu çerçevesinde hareket ettiklerini kabul ederiz. Bu­rada da seçmenler ve politikacılar yine maksimizasyon çerçevesinde, politikacı ye­niden seçilme ve oy maksimizasyonu çerçevesinde hareket eder, seçmen de fayda maksimizasyonu çerçevesinde hareket eder. Bu arada başka bir değişken, bürokratın da analize katılması söz konusudur. Yani ekonomideki üretici-tüketici devlet ilişki­leri kendisini siyaset biliminde, kamu tercihi analizi çerçevesinde politikacı-seçmen-bürokrat ilişkisi çerçevesinde karşılığını bulmaktadır. Bürokrat yeniden seçilmek is­ter, seçmen bu seçilmeden faydalanmak ister ve bürokrat da bütçesini maksimize et­mek ister. 

Bildiğiniz gibi, kamu tercihi analizi, aslında 1960'lı yılların başına gidiyor. J. Buchanan ve Tullock (1962, 1965), aşağı yukarı 40 yıllık bir geçmişi var. Bunların, -ekonomik kavramların siyaset bilimine uygulanmasının ötesinde- önemli katkıları söz konusu. Bu kavramlar aynı zamanda siyaset ekonomisinin de önemli kavramla­rını oluşturuyor. "Çıkar grupları, lobi, rant arayışı, anayasa, anayasal kısıtlamalar" gibi kavramlar da çok önemli. Bu kavramların ortaya çıkmasında, bunların analizin­de önemli bir yer tutuyor. Tabii bunun dışında, bunların geliştirdiği başka kavramlar var. Bu çerçevede, kamu tercihi analizi çerçevesinde politik ekonomi, siyaset eko­nomisi -genellikle demokratik hükümetlerin doğası ve ikilemleri üzerine-, çoğunluk oylama kuralları üzerine, klüp malları, yerellik, yerel politika, temsili demokrasi ve onunla ilgili sorunları üzerine, bürokrasi üzerine ve ayrıca bunların kısmen siyasal konjonktür dalgaları üzerine; bunların analizlerini yürüttüklerini söyleyebiliriz. 

Siyaset ve Ekonomi 

Siyaset ekonomisi üzerine ikinci bir gelişme, siyasal konjonktür dalgaları anali­zi. Kamu tercihi analiziyle, siyasal konjonktür dalgaları analizi aslında kısmen bir­birinden bağımsız olarak gelişir, yani birlikte değişmiyor; ama daha sonra birlikte ele alınmaya başlamışlardır. İki hatırlatma yaparsak; aslında siyasi konjonktür dal­gaları analizi 1940'lara kadar giden bir yaklaşım. 1943'te ilk defa Kalecki tarafın­dan, daha sonra 47'de Ackermann tarafından ortaya atılıyor, yani aşağı yukarı 60 yıl­lık filan bir geçmişi var; ama siyasi konjonktür dalgalarının popüler olması, geliş­mesi aslında '70'li yıllar; ama zorlarsak, 1943'e, '47 yıllarına kadar siyasal konjonk­tür dalgalarını götürmemiz mümkün. Ama daha gerçekçi olan; belki 74-75'li yıllar­dan başlatmaktır; kavram o yıllardan sonra daha fazla öne çıkmıştır, analiz edilmiş­tir, tartışılmıştır ve katkılar o yıllardan başlamıştır. Ama Kalecki'de, Ackermann'da bir "siyasal konjonktür dalgası" kavramı vardır. 

Bu kavramın da kendi içinde analizler, ilk önce '70'li yıllardan '80'li yılların ba­şına kadar daha çok adaptif beklentiler çerçevesinde yürütülmüştür. Çünkü o dönemde daha çok "adaptif beklenti" kavramı önde bir kavramdı, "beklenti" deyince belki daha çok "adaptif beklenti" kavramı anlaşılıyordu. Yani, belki o dönemin ikti-sadındaki hâkim beklenti kavramı da; gerek "neoklasik sentez" dediğimiz Keynesçi iktisatta, gerek parasal iktisatta, "beklenti" deyince adaptif beklentiler akla geliyor­du. Dolayısıyla siyasi konjonktür dalgalarında '70'li yılların literatüründe adaptif beklentiler literatürü söz konusudur. '80'li yıllardan sonra, günümüze kadar olan yaklaşımda ise, adaptif beklentiler yerine rasyonel beklentiler öne çıkıyor. Bu da yi­ne iktisattaki "rasyonel beklenti" kavramının öne çıkmasıyla, "ana beklenti" kavra­mının yaygınlaşmasıyla uyumlu bir şey. Son 20 yıldır, siyasi konjonktür dalgaları üzerine yapılan çalışmaların hemen hemen hepsi rasyonel beklentiler üzerine yapıl­mıştır. Dolayısıyla, burada eksik bilgi ve günümüzde daha çok kullanılan ifadeyle asimetrik bilgi varsayımı üzerine siyasi konjonktür dalgalarının geliştirildiğini, inşa edildiğini söyleyebiliriz. 

Siyasi konjonktür dalgaları analizinde, adaptif beklenti ve rasyonel beklentinin yanında iki ana akım olduğunu da hemen hatırlatalım. Konuşmamızın sonuna doğ­ru zamanımız kalırsa, onları biraz daha açacağız. Bunlar oportünistik konjonktür dalgaları ve partizan konjonktür dalgalarıdır; yani siyasi konjonktür dalgalarında yi­ne hem beklenti anlamında farklı bir gelişimden söz edebiliriz, hem oportünistik ve partizan konjonktür dalgalan olarak iki ayrı çizgiden bahsedebiliriz. Tabiî '70'li yıl­lardaki literatürde hem oportünist modeller, hem partizan modeller adaptif beklenti­lerle çalışıyorlar. '80'li yıllardan sonra hem oportünistik, hem partizan modeller ras­yonel beklentiler üzerine çalışıyorlar.

Evet, sadece kamu tercihi analizi ve siyasi konjonktür dalgaları değil; aslında başka gelişmeler de, başka çalışmalar da siyaset ekonomisinin, politik iktisadın, ye­ni politik iktisadın gelişmesinde önemli. Bunlar refah iktisadı ve sosyal tercih kura-mındaki gelişmelerdir. Bu çerçevede kamu tercihi analizdeki gelişmelerde, sosyal tercih kuramındaki gelişmelerin katkıları söz konusudur. Sosyal tercih kuramı ve yi­ne biraz önce bahsettiğimiz bu çerçevede belki bağımlı, belki bağımsız olarak alma­mız gereken kamu tercihi analizi çerçevesinde, bireysel ve toplumsal ilişkilerin ele alınması siyaset ekonomisinin gelişiminde önemlidir. Aslında bundan bağımsız baş­ka çalışmalar söz konusu, ki bunların bir kısmını kamu tercih analizine, bir kısmını siyasi konjonktür dalgalarına, bir kısmını refah iktisadı-sosyal tercih kuramına sok­mamız mümkün. Oy maksimizasyonuna dayalı Downs'un 1957 yılında yaptığı ça­lışması, üç yaklaşımın da daha sonra bir senteze ulaşmasında önemlidir. 

Bu oy maksimizasyonu, biraz evvel bahsettiğimiz '70'li yıllardan itibaren öne çı­kan oportünistik ve partizan siyasal konjonktür dalgalan modellerinde ve biraz son­ra açacağımız partilerin, politikacılann oy maksimizasyonu çerçevesinde hareket et­tikleri gibi görüşlerinin temelidir. Yine bu arada ortaya atılan; ortadaki seçmeni elde etmek yaklaşımları, ortanca seçmen kuramı, partilerin ve ideolojik yakınlaşmasını da açıklayan, partilerin merkeze kaymalannı açıklayan da bir şey. Yani "sol veya sağ ideoloji" dersek, iki taraf da ortadakini almak istiyor ki, ortadakini aldığı zaman ne yapacak; iki taraf da birbirine yaklaşıyor. Dolayısıyla, ideoloji bir anlamda bir mala dönüşüyor, yani arz edilen ve talep edilen bir şeye dönüşüyor. Partilerin yakınlaşma­sı açısından ortanca seçmen kuramı önemli.

Yine oy maksimizasyonuyla birlikte, partilerin popülarite fonksiyonları üzerine birtakım çalışmalar var. Partiler nasıl popülarite kazanır? Enflasyon, işsizlik ve bü­yümeyi temel değişkenler olarak alırsak; enflasyon kötü, işsizlik kötü, büyüme artı bir fonksiyonda yer alırsa; yani özellikle iktidardaki partinin popülaritesini veyahut da seçimlere girerken popülaritesini gösterecek büyüme, enflasyon ve işsizlik değiş­kenlerinde ekonomi büyüyorsa, işsizlik düşüyorsa, popülaritesi artar; enflasyon ya da işsizlik artıyorsa popülaritesi düşer. Dolayısıyla popülarite fonksiyonları üzerine ne yapıyorsun; siyaset eşittir iktisat. Daha önce ekonomi-politika kavramında tersi­ni yapmıştık, değil mi? Dolayısıyla popülarite fonksiyonları önemli bir hale geliyor.

"Seçmen enflasyona öncelik veriyorsa, daha çok merkez sağda, muhafazakâr ya­pıdadır; işsizliğe önem veriyorsa, daha sol eğilimlidir". Bu konuda da İngiltere'de, vesaire önemli çalışmalar yapılmış. Sınıf yapısı, gelir dağılımı, sınıfsal konumuyla niye öncelik verdiği arasında; enflasyon, işsizlik, büyüme ve seçmen davranışı ara­sında bir ilişki olduğu öne sürülüyor. Enflasyona önem veriyorsa, daha üst gelir gruplarındadır, alt gelir gruplarındaki insanlar ise daha çok işsizliğe önem vermek­tedir. 

Bu, gelir dağılımıyla veyahut da bulunduğu sınıfsal konumla, ideolojisi veyahut da oy verdiği parti arasındaki ilişkinin kurulup kurulamayacağı konusunda geniş bir çalışma. Bunları daha çok biraz iktisatçılar, biraz siyaset bilimciler yapıyor; ama bu şekilde iktisat ve siyaset, bir seçmen davranışı üzerine, partilerin popülarite fonksi­yonları üzerine girmeye başlıyor. Dolayısıyla enflasyon, işsizlik, büyüme, partilerin popülaritesini açıklayan önemli bir değişken olarak öne çıkıyor. Gerçekten, yapılan birtakım çalışmalarda da, popülariteyle bu değişkenler arasında beklendiği gibi an­lamlı ilişkilerin olduğu görülüyor. Bu arada seçmenin davranışları, seçmenin parti­zanlığı veya kaypaklığı üzerine -yani kaypaklık burada tam doğru bir şey değil, ama tam Türkçe'sini bulamıyorum- bir takım tespitler yapılıyor. Yani seçmen partizansa, ne olursa olsun gidiyor, daha önce oy verdiği partiye oy veriyor; ortada bir seçmen-se, her seçimde farklı partiye oy veriyor. Dolayısıyla, aslında seçim sonuçlarını be­lirleyen kaypak seçmen oluyor. 

Tabii bu zaman zaman hoş bir kavram, zaman zaman aslında hoş olmayan bir kavram. Yani siz bir ülkede istikrar arıyorsanız, kaypak seçmen oranının partizan seçmen oranından yüksek olması, siyasi istikrarsızlık anlamına gelir. Yani zaman za­man Türkiye'de anketlere yansıyan -Türkiye için söylüyorum-, bazen de manşetle­re çıkan bir şekilde "artık partizan seçmen kalmadı" gibi manşetler aslında hoş gibi görünüyor. Aslında belki istikrar anlamında hoş olmayan bir durum; çünkü kimin ne kadar oy alacağını biliyorsan, aslında bundan sonraki seçimlerini görüyorsun demektir, dolayısıyla 5-6 yıl sonrasını görüyorsunuz demektir. Dolayısıyla ekonomik anlamda bunu ifade edersek; bir yatırımcıysan, 5-6 yıl sonrası için birtakım tahmin­lerde bulunabiliyorsun demektir. Halbuki kaypak seçmen oranı yükselmişse, seçim sonuçlarını göremiyorsun, ne olacağını göremiyorsun ve dolayısıyla uzun vadeli dü­şünemiyorsun, uzun vadeli yatırım yapamıyorsun. Uzun vadeli yatırım yapamıyor-san, bu da ekonomik istikrarsızlık gibi sonuçlar doğurur. Dolayısıyla bu çok önem­li bir şey. Yani partizan seçmenin azalması ilk önce hoş gibi görünen bir şeydir; ama ekonomik anlamda hoş olmayan, genellikle hoş olmayan sonuçlar ortaya çıkar. 

Prof. Dr. Ercan Eren