Türkiye’de Borsanın Tarihçesi (1854-2007) 

Türkiye’de menkul kıymetler borsasının kurulması; bankacılık faaliyetlerine başlanmasıyla aynı dönemlere denk gelmektedir. 1854 Kırım Savaşı’ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun borçlanma ihtiyacı, Osmanlı iç borçlanma tahvillerinin çıkarılmaya başlanmasıyla sonuçlanmıştır. 1864 yılında kurulan ve faaliyet alanı Osmanlı borçlanma tahvillerinin alım satımı olan dernek, bu anlamda borsanın temellerini oluşturmuştur. Galata Bankerleri bu dönemde hem Türk finansal tarihinin ilk bankası olan İstanbul Bankası’nın (1847) hem de ilk borsasının (1864) kurulmasında önemli rol oynamışlardır.

Resmi olarak borsanın kurulmasıysa, Osmanlı’nın borçlu olduğu devletlerin desteğiyle olmuştur. Bu borsa 1866 yılında İstanbul’da “Dersaadet Tahvilat Borsası” adı altında faaliyete geçmiş; 1906’da çıkan bir tüzük ile ismi “Esham ve Tahvilat Borsası”na dönüştürülmüştür. Osmanlı döneminin sonuna kadar bu isimle faaliyet gösteren borsa; Cumhuriyet döneminde çıkarılan bir tüzükle (1922) bugünkü işleyişine benzer bir yapıya kavuşturulmuştur. 1929 yılında kabul edilen “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu” ile borsa faaliyetleri düzenlenmiş ve bu tarihten sonra borsa “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası” adı altında faaliyet göstermiştir. 1938 İstanbul Menkul Kıymetler Borsası kapatılıp; “Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası” adı altında Ankara’da faaliyete başlamış; 1941 yılında yeniden İstanbul’a nakledilmiştir. 1981 yılına geçen süreçte ise borsa Türk finansal sistemi içinde çok önemli bir rol oynamamıştır. 1959 yılına kadar döviz-alım işlemlerinin de yapılabildiği borsa, bu tarihten sonra bu alım-satım ile ilgili rolünü de tamamen kaybetmiştir. Bu gelişmede 1931 yılından sonra şiddeti giderek artan kambiyo kontrolünün büyük etkisi olmuştur. 

1980 yılında planlı dönemden liberal döneme geçişle birlikte Menkul Kıymetler Borsası’nın içeriğinde ve şeklinde değişiklik ihtiyacı doğmuştur. 1929’da yürürlüğe giren “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu” yürürlükten kaldırılmış; bu kanunun yerine 1983 tarihli “Menkul Kıymetler Borsaları Hakkında Kanun Hükmünde Kararname” yürürlüğe sokulmuştur. 1984 yılında “Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik”; 1985 yılında da “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmeliği” yürürlüğe girmiştir. 26 Aralık 1985 tarihinde borsa resmi törenle açılarak faaliyete geçmiştir.¹³⁷ Yönetmeliğe göre İMKB; mevzuatta yer alan esaslar çerçevesinde menkul kıymetlerin alımı ve satımı, fiyatlarının tespit ve ilanı ile ilgili işlerle yetkilendirilmiştir. Tüzel kişiliğe sahip, kar amacı gütmeyen bir kamu kuruluşudur. Başlıca görevleri ve yetkileri ise kısaca şunlardır: 

(i) Menkul kıymetlerin Borsa kotuna alınması ile ilgili başvuruları, İMKB Kotasyon Yönetmeliği’nde belirtilen esaslar dahilinde incelenmesi, ek bilgi ve belgeler istenmesi, başvuruları değerlendirilip ve karara bağlanması. 

(ii) Borsa’da işlem görebilecek menkul kıymetler için türlerine göre menkul kıymetler pazarlarının oluşturulması, bu pazarlarda işlem görecek menkul kıymetlerin belirlenmesi ve pazarlara Borsa Binasında yer tahsis edilmesi. 

(iii)     Borsa’da pazarların çalışma gün ve saatlerini belirlenip ve ilân edilmesi. 

(iv) Borsa pazarlarında yapılan işlemler sonucunda oluşan fiyatları ve bu fiyatlardan yapılan toplam işlem miktarlarının ilan edilmesi. 

(v) Borsa’da yapılan alım-satım işlemlerini güven ve istikrar içinde serbest rekabet şartları altında kolayca ve düzenli bir şekilde yürütülmesinin sağlanması, bu kuralların dışına çıkan Borsa üyelerine ilgili mevzuatta belirtilen yaptırımların uygulanması. 

(vi) Borsa’da olağan dışı olumsuz gelişmelerin meydana gelmesi halinde, mevzuatın verdiği yetkiler içinde gerekli önlemlerin alınması. 

(vii)    Mevzuatla kendine verilmiş diğer ilgili işleri yapılması.

1985 yılında başladığı faaliyetini günümüze kadar sürdüren İstanbul Menkul Kıymetler Borsası; 2008 itibariyle dünya finansal piyasaları ile entegre, önemli bir borsa konumuna gelmiştir. İşlem görme oranı olarak dünya borsaları içinde 15., piyasa işlem hacmi olarak 24., piyasa değeri olarak da 26. sıradadır. Tahvil piyasası işlem hacmi açısından da dünyadaki 5. büyük borsadır. Aşağıdaki bölümde (1986-2009) arasında İMKB’nin gösterdiği performans, hisse senedi piyasası ağırlıklı olarak incelenecektir. Bu süreci (1986-2007) ve (2007-2009) dönemlerine ayırmamızın nedeni; özellikle 2007 Temmuz sonrası ortaya çıkan küresel krizin Türkiye hisse senedi piyasası üzerindeki etkilerini daha ayrıntılı biçimde inceleyebilmektir. Bölümün sonunda, yaptığımız inceleme çerçevesinde elde ettiğimiz çıkarımlar bağlamında; hisse senetleri piyasasının Türkiye’de ekonomik büyümeye olan katkısını değerlendirilecektir. 

(1986-2007) döneminde borsanın performansı 

İMKB’nin global, gelişmiş ve gelişen piyasalardaki menkul kıymetler borsaları içindeki yerini kuruluşundan itibaren gösteren aşağıdaki 2.1.2-1 numaralı tabloda, 1986-2007 döneminde İMKB’nin piyasa değerindeki değişimler karşılaştırmalı olarak verilmektedir. 1986 yılında İMKB’nin 938 milyon dolar olan piyasa değeri; 2007 yılına gelindiğinde 286.572 milyon dolara yükselmiştir. 2005 sonrasında İMKB’nın piyasa değerinde ortaya çıkan büyük artışta özellikle 2002-2007 döneminde global likiditenin artması ve TL’nin dolar karşısında değerlenmesi önemli rol oynamıştır.

1986-2007 döneminde bu bağlamda İMKB’nin piyasa değeri yaklaşık 305 kat artmıştır. 1986 yılına göre global piyasaların toplam piyasa değerinde yaklaşık 10 kat; gelişmiş piyasalarda 7 kat ve gelişmekte olan piyasalarda 76 kat bir büyüme olduğu düşünüldüğünde; İMKB’nin piyasa değerindeki artış kayda değerdir. Bu süreç içinde gelişmekte olan piyasalardaki menkul kıymet borsaları, gelişmiş olan piyasalardaki borsalara göre çok daha hızlı şekilde büyümüştür. 

Tablo 2.1.2-1 Piyasa Değerleri (ABD $ Milyon) 1986-2007 

Kaynak: Global Sermaye Piyasaları İMKB dergisi Cilt:11 Sayı:41 

1986 yılında gelişmekte olan piyasalardaki borsaların toplam piyasa değeri global piyasaların % 3,7’sini oluştururken; 2007 yılına gelindiğinde bu oran % 28,3 olmuştur. İMKB ise 1986 yılında global piyasalardaki borsaların değerinin ancak % 0,014’üne denk gelen bir değere sahipken; 2007 senesine gelindiğinde bu değer % 0,44 seviyelerine çıkmıştır. Aşağıdaki grafikte de İMKB’nin gelişmiş ve gelişmekte olan menkul kıymet borsaları ile bir önceki seneye göre yüzde olarak büyüme farklılıkları görülmektedir. 2.1.2-1 numaralı grafikten de görülebileceği gibi İMKB (1986-2001) döneminde piyasa değeri anlamında gelişmiş ve gelişmekte olan piyasaların ortalamalarının üzerinde değer artışları ve değer kayıpları yaşamıştır. 2001 senesinden sonra piyasa değerindeki artış ve azalışlar yine ortalamaların üzerinde seyretmiş; 2001 öncesiyle karşılaştırıldığında ortalama değişime daha yaklaştığı görülmüştür. Bu anlamda dünya piyasalarının yükseldiği dönemlerde İMKB’nin değerinin aşırı artması; düştüğü dönemlerdeyse değerinin aşırı düşmesi Türk menkul kıymet borsasının spekülatif hareketlere açık olması ile ilişkilendirilebilir. Bunu yaratan temel koşul ise 2001 yılına kadar İMKB’nin yeterli finansal derinliğe sahip olmamasıdır.