|
Türkiye’nin Dış
Borç Stokunun Genel Yapısı
Çalışmanın bu kısmında,
2006 itibari ile 207.4 milyon doları bulan Türkiye
dış borç stokunun 1980-2006 dönemi baz alınarak,
toplam borç stoku vadelerine, borçlularına ve
alacaklılarına göre tasnif edilerek tablolar yardımı
ile analizi yapılmaya çalışılacaktır.
Vadelerine göre dış
borç stokunun yapısı
Tablo 1.5‘de 1980-2006
itibari ile Türkiye’nin dış borçlarının boyutu ve
vadelerine göre dağılımı gösterilmektedir. Bu
dönemin tamamı dikkate alındığında, toplam dış
borçların 1994 yılı ve 2001 yılı dışında sürekli bir
artış içinde olduğu açıkça görülmektedir. 1994 ve
2001 yıllarında dış borçlarda meydana gelen düşüşün
sebebi bu yılların Türkiye’nin ekonomik kriz
yaşadığı yıllar olmasından kaynaklanmaktadır. Bu
dönemlerde Türkiye’nin kriz ortamı içinde olmasından
dolayı uluslararası piyasalara olan güveni
azalmıştır. Bununla birlikte uygulanan istikrar
politikaları gereği az borçlanmaya gidilmiştir.
Dolayısıyla Türkiye’nin 1994 ve 2001 yıllarında
diğer yıllara nispeten daha az borçlanmış olduğu
söylenebilmektedir. Krizin yaşandığı yılların
dışındaki dönemlerde özellikle kriz öncesi ve
sonrası yıllarda ülkede borç miktarında çarpıcı
artışlar göze çarpmaktadır. Kriz önceleri dış borç
artışları için krizin sebebi olarak bir
değerlendirme yapılabilirken, kriz sonrasındaki dış
borçlarda meydana gelen artışlar için ise krizden
kurtulma amacıyla başvurulmuş bir yol olarak
değerlendirme yapılabilmektedir. Yani Türkiye için
dış borçlar bir yandan krize sebep olan faktör
olarak görülebilirken aynı zamanda krizden kurtulma
noktasında başvurulan bir yöntem olarak da karşımıza
çıkabilmektedir.
Yine dönemin tamamı
itibari ile bakıldığında kısa vadeli dış borçlara
nispeten orta ve uzun vadeli dış borçların daha
yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir. Bunun
temel sebebi ise daha çok özel sektörün kısa vadeli,
kamu sektörünün ise orta ve uzun vadeli borçlanma
yapmasıdır. Dönem içinde orta ve uzun vadeli dış
borçların toplam borç stoku içindeki payı azalırken
özellikle 1990’lardan sonra kısa vadeli borçlarda
artış olduğu görülmektedir. Şöyle ki, 1980’de kısa
vadeli dış borçların toplam dış borç stoku içindeki
payı %15.9 iken, 1990’da % 19.4’e, 2000’de ise
%23.9’a yükselmiştir. Bu artışın iki nedeni
bulunmaktadır. Bunlardan ilki, döviz tevdiat
hesaplarının liberal bir yapıya kavuşturulduğu 1984
yılından itibaren hızlı bir şekilde artmış olması
iken; ikincisi, döviz kredi içinde uluslararası
piyasalardan doğrudan borçlanmaların aynı tarihten
itibaren önemli seviyelerde artmış olmasıdır. 2002
yılından sonra meydana gelen kısa vadeli borçlardaki
artışın sebebi özel sektörün bu dönemde fazla
borçlanmasıdır. Aynı dönemde orta ve uzun vadeli
borçlar istikrarlı bir biçimde artış göstermiştir.
Orta ve uzun vadeli borçlarda son yıllarda yaşanan
artış için ise IMF’den kullanılan kaynakların
artması sebep olarak gösterilebilmektedir.
1980-20 06 Dönemi
Türkiye’nin Vadelerine Göre Dış Borç Stoku
|
Yıllar |
Toplam Dış Borç Stoku (Milyon $) |
Kısa Vade |
Orta-Uzun Vade |
Stokun Vade Yapısı (%) |
Kısa Vade (%) |
Orta-Uzun Vade (%) |
|
1980 |
15.7 |
2.5 |
13.2 |
15.9 |
84.1 |
|
1983 |
18.8 |
2.2 |
16.5 |
12.1 |
87.9 |
|
1986 |
34.3 |
6.3 |
25.8 |
19.7 |
80.3 |
|
1989 |
43.7 |
5.7 |
36.0 |
13.7 |
86.3 |
|
1993 |
67.3 |
18.5 |
48.8 |
35.0 |
65.0 |
|
1994 |
65.6 |
11.3 |
54.2 |
21.4 |
82.8 |
|
1996 |
79.4 |
17.0 |
62.3 |
21.5 |
78.5 |
|
1998 |
96.4 |
20.7 |
75.4 |
21.6 |
78.4 |
|
2000 |
118.6 |
28.3 |
30.2 |
23.9 |
76.1 |
|
2001 |
113.5 |
16.4 |
97.1 |
14.4 |
85.6 |
|
2004 |
161.7 |
31.8 |
128.9 |
19.8 |
80.2 |
|
2006 |
207.4 |
42.0 |
165.3 |
20.3 |
79.7 |
Kaynak:
HDTM.
TCMB
Borçlulara göre dış borç stokunun yapısı
Tablo 1.6‘da kısa ve orta
ve uzun vadeli dış borçların borçlulara göre
dağılımı yer almaktadır. Kısa vadeli dış borçların
gelişimine bakıldığında, genel olarak bir artış
eğiliminde olduğu görülmektedir. 2001 yılında
yaşanan kriz sonrasında bir düşüş yaşanmış ancak
kriz sonrası artış devam etmiştir.
Kısa vadeli dış borçlarda
borçlananlara bakıldığında en büyük payın özel
kesime ait olduğu görülmektedir. Bunun sebebi olarak
ise özel kesimin iç ve dış faiz oranlarındaki aşırı
farklılaşma ve buna sebep olarak döviz kurlarının
enflasyonun altında ya da ona yakın bir eğilim
göstermesinin dış kredi kullanımını arttırması
sebebi ile işletme sermayesi ve spekülatif amaçlı
borçlanmaya gitmesi gösterilebilmektedir. Özellikle
1990 sonrası kısa vadeli dış borçlardaki artışın
nedeni budur.54 Merkez Bankası’na
baktığımızda ise, sınırlı bir kısa vadeli dış borç
kullanımı yapıldığı görülmektedir. 1988’den itibaren
Merkez Bankası’nın kısa vadeli dış borç kullanımı
genel olarak azalmış 2000’li yıllarda azda olsa bir
artış gözlenmiştir.
Orta ve
uzun vadeli dış borçların borçlulara göre dağılımı
incelendiğinde toplam borcun oldukça büyük bir
bölümünün kamu tarafından alındığı görülmektedir.
Ancak kamu kesiminin ağırlığı 1993’den itibaren
azalma eğilimine girmiştir. 1993’den sonra kamunun
ağırlığının düşüşüne karşılık özel kesimin toplam
borçlar içindeki payı artmıştır. 1980’de özel
kesimin payı %10 iken 2000’lerde bu oran %25’lere
yükselmiştir. Merkez Bankası’na bakıldığında ise,
orta ve uzun vadeli borçlarda dönem başlarında
%20’lerde seyrederken dönem ortalarında zaman zaman
düşüş yaşanmış 2001 yılında yaşanan önemli bir artış
sonrasında dönem sonunda tekrar düşüş eğilimi
görülmüştür.
1980-2006
Dönemi Türkiye’nin Borçlulara Göre Dış Borç Stoku
|
Yıllar |
Toplam Dış Borç Stoku (Milyon
$) |
Kamu (orta-uzun vade) |
Özel |
TCMB |
Kısa vade |
Orta-Uzun vade |
Kısa vade |
Orta-Uzun vade |
|
1980 |
15.7 |
11.2 |
- |
1.3 |
- |
3.2 |
|
1983 |
18.8 |
12.2 |
829 |
760 |
1.3 |
3.8 |
|
1986 |
34.3 |
23.2 |
2.6 |
951 |
1.7 |
5.8 |
|
1989 |
43.7 |
32.4 |
1.8 |
1.6 |
799 |
6.9 |
|
1993 |
70.5 |
50.3 |
6.7 |
5.9 |
667 |
6.6 |
|
1994 |
68.6 |
47.4 |
5.7 |
6.1 |
828 |
8.5 |
|
1996 |
79.4 |
40.1 |
7.6 |
8.3 |
984 |
11.3 |
|
1999 |
103.0 |
42.5 |
9.0 |
24.5 |
686 |
10.3 |
|
2000 |
118.6 |
47.6 |
9.7 |
24.1 |
653 |
13.4 |
|
2002 |
130.2 |
63.6 |
8.4 |
27.6 |
1.6 |
20.3 |
|
2004 |
161.7 |
73.8 |
14.7 |
39.2 |
3.2 |
18.1 |
|
2006 |
207.4 |
69.7 |
19.8 |
60.3 |
2.5 |
13.1 |
Kaynak:
HDTM.
TCMB verilerinden derlenmiştir.
Alacaklılara göre dış
borç stokunun yapısı
Dış borçların 1980-2006
itibariyle sağlandıkları kaynaklar arasındaki
dağılımını gösteren Tablo 1.7 Türkiye’de 1980
sonrasında resmi nitelikli borçların toplam borçlar
içindeki payının en yüksek olduğunu göstermektedir.
Ancak 1991 sonrasında dış borç yapısında radikal bir
değişim yaşanmış ve dış borçlanmalar giderek ticari
finansman şeklini almaya başlamıştır. Şöyle ki, 1980
yılında özel kesim borçlanması yapılmazken 1990’lı
yıllarda toplam içindeki payı %51’lere ulaşmıştır.
1990’ların başında toplam içinde resmi kredilerin
payı %48’lerde iken 2000’li yıllarda bu oran
yaklaşık olarak %15’e kadar gerilemiştir. Özel
krediler ise aynı dönemde %85’lere kadar yükselme
göstermiştir. Yine aynı süreç içerisinde ticari
bankalar ve tahvil ihraçları da ağırlık kazanmıştır.
Aynı zamanda bu süreç içerisinde finansmanın faiz ve
vade gibi mali koşullarında da ağırlaşma
yaşanmıştır.
Resmi
kreditörler içinde 2000 yılından itibaren
uluslararası kuruluşlardan alınan krediler hızla
artış göstermiştir. Bunun altında yatan sebep, 1999
yılında uygulamaya konulan istikrar programı
kararlarıdır. İstikrar programı gereği bu
dönemde büyük ölçüde IMF ve Dünya Bankası’ndan dış
kaynak sağlanmıştır. Nitekim tablodaki veriler
incelendiğinde, 2001 yılında toplam borçlarda bir
durağanlık var iken sadece uluslararası
kuruluşlardan alınan borçlarda bir artış
yaşanmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojisindeki
ilerlemeler uluslar arası finansal piyasaların
gelişmesine ve bu gelişim ise bu piyasalara yapılan
tahvil ihraçlarının önemli ölçüde artmasına yol
açmıştır. 1999 yılına kadar tahvil ihraçlarında
düzenli artışlar yaşanırken 2000 sonrasında önemli
bir sıçrama görülmüştür. Bu sıçramada sebep olarak
ise aynı dönemde yaşanan iç borcu dış borca ikame
politikası gösterilebilmektedir.
Sonuç olarak, Türkiye’de
dış borcun alacak yapısı incelendiğinde dış
borçların giderek ticari finansmanlardan oluşuyor
hale geldiği ve özel sektörün payının arttığı
söylenebilir. Bu çerçevede ilk dikkat çekilmesi
gereken nokta, resmi finansmanların azalması
sebebiyle dış borçların vade ve faiz gibi mali
koşullarının bozulma eğilimi içinde olmasıdır.
1980-2006 Dönemi
Türkiye’nin Alacaklılara Göre Dış Borç Stoku
|
Yıllar |
Uluslararası
Kuruluşlara
Olan
Borçlar |
Hükümet Kuruluşlarına Olan Borçlar |
Ticari
Banka
Kredileri |
Tahvil İhraçları |
Özel Kesime
Olan Borçlar |
Diğer Krediler |
Toplam
Borç
Stoku
(Milyon$) |
|
1980 |
3.2 |
5.9 |
- |
- |
- |
6.6 |
15.7 |
|
1983 |
3.8 |
7.7 |
486 |
5 |
1.7 |
0.1 |
18.8 |
|
1986 |
7.8 |
9.8 |
2.6 |
217 |
3.6 |
10.3 |
34.3 |
|
1989 |
8.7 |
11.4 |
1.8 |
5.2 |
3.9 |
12.7 |
43.7 |
|
1991 |
10.0 |
14.5 |
4.1 |
6.6 |
4.9 |
13.5 |
53.6 |
|
1993 |
8.6 |
18.1 |
9.5 |
12.6 |
9.0 |
12.7 |
70.5 |
|
1996 |
8.8 |
9.6 |
6.4 |
13.1 |
10.5 |
31.0 |
79.4 |
|
1999 |
7.7 |
9.1 |
11.5 |
16.9 |
11.3 |
46.5 |
103.0 |
|
2001 |
22.0 |
8.5 |
7.7 |
21.0 |
8.6 |
45.7 |
113.5 |
|
2004 |
32.2 |
8.7 |
12.6 |
30.0 |
19.2 |
59.0 |
161.7 |
|
2006 |
22.5 |
6.5 |
18.6 |
36.3 |
23.4 |
100.1 |
207.4 |
Kaynak:
HDTM.
TÜİK ve Pakdemirli (2002) verilerinden derlenmiştir.
|
