Çalışmanın bu bölümünde Türkiye’de dış borçların gelişimi, kısaca Cumhuriyet öncesi dönem ve ilk borçlanmadan bahsedilerek, 1980 öncesi dönem ve 1980 sonrası dönem olarak sınıflandırılarak incelenecektir. Böyle bir ayrıma gidilmesinin temel sebebi, Türkiye’de uygulanan ekonomik politikalarda 1980 yılında köklü bir değişikliğe gidilmiş olmasıdır. 1980 yılında uygulamaya geçen 24 Ocak kararlarıyla, Türkiye bu tarihe kadar izlemiş olduğu ithal ikameci sanayileşme politikalarından vazgeçmiş, ihracata açık sanayileşme politikalarını uygulamaya geçmiştir. Bu politika değişikliği, cari işlem açıklarının ve dolayısıyla kamu finansman sorununun büyümesiyle sonuçlanmıştır. Finansman yetersizliği ise, dış borç artışına sebep olmuştur. 

Cumhuriyet öncesi dönem 

Siyasi sınırları ve bu sınırlara hakimiyeti nedeniyle tarihçilerin ‘cihan devleti’ olarak tanımladıkları Osmanlı Devleti’nin dış borca muhtaç hale gelmesi mutlak olarak basit temellere dayandırılamaz. Bu nedenle Osmanlı Devleti’nin borçlanması incelenirken, hem ülke sınırları içinde hem de dışında yaşanan değişimlere ve bu değişimlerin yarattığı etkilere bakılmalıdır. 

Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda borç çıkmazına doğru ilerlemesini etkileyen birkaç faktör sayılabilir. 16. yüzyılın ortalarından başlayıp 17. ve 18. yüzyılda ağırlaşan bunalım koşulları, yenilgiyle sonuçlanan savaşlar, kapitülasyonlar, sömürgeleşmeyi amaçlayan anlaşmalar, elde edilemeyen vergiler ve Avrupa ülkelerinde oluşan aşırı sermaye birikimi bu faktörler arasında sayılabilmektedir. Osmanlı Devleti’nin ilk borçlanması, Kırım Savaşı’nın (1853-1856) finansmanında kullanılmak amacıyla, Mısır Eyaleti’nin vergi gelirlerini karşılık göstererek, İngiliz ve Fransız piyasalarına tahvil ihraç etmesiyle gerçekleşmiştir.³³ 1854 yılında başlayan dış borçlanma, 1876 yılında Osmanlı Devleti’nin moratoryum ilan etmesine kadar hemen her yıl yeni borçlanmalarla devam etmiştir. Alınan borçlar ekonomik kalkınmaya yönelik yatırımlara ayrılmadığı için 1876 yılında moratoryumla sonuçlanmıştır.

1980 öncesi dönem 

Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti’nden oldukça büyük miktarda dış borç devralmıştır. Osmanlı Duyun-u Umumiyesi adını alan borcun kesin miktarı 79.820.563 TL. o zamanki pariteye göre 65 milyon Dolar’dır. Bu kesin miktar 22 Nisan 1933 yılında Paris Cumhuriyet Hükümeti ile alacaklı devletlerarasında imzalanan anlaşma ile belirlenmiş ve ödeme planına bağlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti 1912 yılından önceki borçların % 62.54’ünü, bu tarihten sonraki borçların % 73.59’unu ödemekle yükümlü tutulmuştur.³⁶ Bu anlaşma sonrasında yapılan erken ödemeler sonucunda borç tam 100 yıl sonra 1954 yılında sona ermiştir.

Cumhuriyetin ilk dönemlerinde ne iç ne de dış borçlanmaya başvurulmamıştır. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nden devralınan bazı özel statülü şirketlerin millileştirilmesi yoluna gidilmiş ve borç stokunda oldukça fazla bir artış olmuştur. Bunun dışında Türkiye Cumhuriyeti’nin farklı bir amaç için ilk borç alımı 14 Haziran 1930 tarihinde gerçekleşmiştir. Bu borç ‘iktisadi cihazlanma’ amacıyla Amerika Birleşik Devletleri’nden 10 milyon dolar tutarında alınmıştır. Bunun yanında 1934 yılında Sovyetler Birliği’nden Birinci Beş Yıllık Kalkınma   Planı   dahilinde   8   milyon   dolar   borç   alınmıştır.   1938   yılında İngiltere’den 16 milyon İngiliz Sterlin’i tutarında bir borç alımı olmuş ve bu borcun 10 milyon sterlini iç borçların geri ödenmesinde 6 milyon sterlini ise askeri ihtiyaçların giderilmesinde kullanılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’na kadar bunlardan başka herhangi bir uzun vadeli borç alınmamıştır. 1937 yılı sonunda uzun vadeli borç toplamı 134 milyon TL. kısa vadeli borç toplamı ise 68 milyon TL’dir.

Savaş yıllarına gelindiğinde özellikle askeri ihtiyaçların artması sebebiyle Türkiye, savaş öncesi yıllara nazaran daha fazla dış kaynak kullanımına gitmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın ilk yıllarında alınan dış krediler şu şekilde sıralanabilir: İngiltere’den 17 milyon sterlini ticari kredi, 29.5 milyon sterlini askeri kredi olmak üzeri toplam 46.5 milyon sterlin kredi alınmıştır. 1940 yılında Fransa’dan 1.5 milyon sterlin kredi alınmıştır ve bu kredi Fransa piyasasında birikmiş olan borçların ödenmesinde kullanılmıştır. 1942 yılında ise Almanya’dan 45 milyon $ tutarında bir kaynak girişi olmuştur. 1938-1945 yılları arasında 187 milyon doları hibe ve askeri kredi, 127 milyon doları ise ticari kredi olmak üzere toplam 314 milyon dolar tutarında bir kaynak girişi olmuştur.³⁸ Tam olarak savaş öncesi dönemde verilen bu krediler savaşa katılmış olan ülkelerin Türkiye’yi yanlarına çekebilme çabalarının bir sonucudur.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye, Truman Doktrini ve Marshall Yardım Programı çerçevesinde ABD başta olmak üzere dış yardım kullanmaya başlamıştır. Bu dönemdeki kalkınmaya yönelik krediler ise; 1947 yılında IMF’ten alınan 5 milyon dolarlık, 1948’de Amerika’dan alınan 24 milyon dolarlık ve 1950’de Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası’ndan (IBRD) alınan 25.4 milyon dolarlık üç kredidir. 

1980’e kadar olan dönem tamamen istikrarsızlıklar dönemi olarak adlandırılabilir. Bu tarihe kadar TL yabancı para karşısında 13 kez devalüe edilmiştir. Sonuç olarak 24 Ocak 1980 kararlarıyla dışa kapalı ithal-ikameci politika uygulamalarında Türkiye için bir dönüm noktası olan dışa açık ihracat-ikameci politika uygulamalarına geçilmiştir. 

Bu dönemde yapılan en büyük yenilik ihracatın teşvik edilerek ülkenin dışa açılımını arttırmaktır. Bu amaç doğrultusunda ekonomi üzerinde hükümet etkisi en aza indirilerek, ekonominin idaresi piyasa güçlerinin eline bırakılmıştır. Yapılan bütün değişikliklere rağmen borç yükünde artış yaşanmıştır. Yaşanan artışlar sebebiyle bazı düzenlemeler yapma gereği duyulmuştur. Bu düzenlemeler şu şekilde özetlenebilir:

Dış borç stoklarında 1984 yılında yapılan düzenlemeler: 1978, 1979 ve 1980 yıllarında yapılan borç ertelemeleri sebebiyle serilerde sapma meydana gelmiş ve düzenlemeler bir yılda yapılmak zorunda kalınmıştır. Yapılan anlaşmalar sonucunda 1.325 milyon dolarlık uyumsuzluk 1984 yılı hesaplarına diğer yıllara da dağıtılarak geçilmiştir. Bu husus 1986 yılı bütçesinde de açıklanmıştır. 

Dünya Bankası pool farkları: Dünya Bankası kendi kaynağı yetersiz kalınca üye ülkelere borçları diğer piyasalara AAA rating yoluyla borçlanarak vermektedir. Bu borçlanmalar ülkelerin kendi paraları cinsinden olmaktadır. Dünya Bankası’nın üye ülkelerle yaptığı kredi anlaşmaları ise ABD doları cinsinden yapılmaktadır. Ödeme günü banka elindeki paraları dolara çevirerek ödemesini yapmakta ve geri ödemeleri ödemesi yapılan para cinsinden talep etmektedir. Böylece risk borçlu ülkeye yıkılmaktadır. Bu durum ülkeler arasında bir uyumsuzluğa sebep olmuştur ve bunun üzerine Dünya Bankası borçlanma tekniklerini değiştirmiştir. 

Türkiye 1987 yılında bu sorunla karşılaşmış, yaklaşık olarak 44 milyon dolar olarak hesapladığı borçları Dünya Bankası kayıtlarında 65 milyon dolar olarak gösterilmiştir. Bankanın borçlanma tekniklerinde yaptığı değişikliklerle ilgili rakamlar değiştirilmiş ve düzenlemeler yapılmıştır. 

FMS (foreign military sales) kredilerinin refinansmanı: Bilindiği gibi askeri kredilerin dış borç adı altında değerlendirilip değerlendirilemeyeceği bir tartışma konusudur. Ancak genellikle dış borç olmadığı yönündeki görüşler daha fazladır. ABD hükümeti bir dönem uluslararası piyasalardan borçlandığı fonları üzerine yaptığı ilave ile isteyen ülkelere sunmuştur. Özellikle 1980’lerde bu borç türü oldukça yüksek bir ilgi görmüştür. Daha sonraki yıllarda ABD hükümeti bu kredileri hibe şekline dönüştürmüştür. Ancak önceki kredilerin ödenmesinde uluslararası piyasalara borçlanılarak ödeme yapılması yöntemi ortaya çıkmıştır. Türkiye’de İsrail’den sonra ikinci ülke olarak FMS kredilerinin maliyetini azaltmak için piyasaya başvurmuştur. 1988 yılında 1503 milyon dolar, 1989 yılında ise 403 milyon dolar kredinin %90’ı ABD garantisinde piyasadan borçlanılmıştır. Böylece Türkiye’nin borç yükünde bir değişme olmamış ancak borçları ticari borç niteliği kazanmıştır. 

Döviz Tevdiat Hesapları’nda (DTH) yapılan düzenlemeler: Yukarıda sayılan değişikliklerin dışında ayrıca, hazine 1990 yılında veri tabanında ve DTH’da çokta önemli sayılamayacak düzenlemeler yapmıştır. Böylece Türkiye’nin dış borçları 1980 yıl sonunda 16.2 milyar dolar, 1990 yılı itibariyle de 49 milyar dolar olarak belirlenmiştir.