Türkiye Dış Ticaretinin Tarihsel Gelişimi 1980 Öncesi Dönem 

Cumhuriyetimizin ilk yıllarında dış ticaretimizde; Lozan Anlaşması’nın bağlayıcı hükümleri gereği 1929 yılına kadar gümrük tarifelerini bu anlaşmada geçerli olan biçimiyle uygulamak zorunda kalınmıştır. Lozan anlaşması gereği ülkemiz dış ticaretinde hiçbir sınırlama yoktu. Bu durum ihracatında büyük oranda tarımsal ürünlerin ağırlığı olan ve sanayisi gelişmemiş ülkemizin gelişmiş ülkelerin açık bir pazarı haline dönüşmesine sebep olmuştur. Bu nedenle bu dönemde ithalatımızdaki yüksek oranlar nedeniyle ülkemiz dış ticareti devamlı açık vermiştir. 

1923-1945 Yılları Arasında Türkiye'nin Dış Ticareti (1000 Dolar) 

1923-1945 yılları arasında Türkiye'nin dış ticaret rakamları incelendiğinde; dış ticaret hacmi 138 milyon dolarla başlamıştır. 1923 yılında 138 milyon dolarlık dış ticaret hacminin 87 milyon doları ithalat, 51 milyon doları ise ihracat miktarını teşkil etmektedir. 1923 yılından 1930 yılına kadar olan dönemde dış ticaret açığının en fazla olduğu yıl 49 milyon dolarlık eksi değerle 1929 yılı olmuştur. 1929 yılında ithalatımızda ki ani yükselişin sebebi iç piyasada oluşturulan spekülatif ithalat talebidir. 

1923-1929 yıllarını kapsayan dönemde ülkemizden ihraç edilen ürünler; yaprak tütün, üzüm, İncir, fıstık, afyon gibi tarımsal ürünlerden oluşmaktadır. İthalatımıza konu olan ürünler; pamuklu ve yünlü dokumalar, şeker, buğday gibi ürünlerden oluşmaktadır.

1929 yılı sonrası ithalatımız % 40’a varan oranlarda düşmüştür. İthalatımızın ani bir düşüşle küçülmesinin sebebi; 1929 yılında Lozan anlaşması hükümleri yerine aynı yılın haziran ayında çıkarılan ithal edilen mallara konulan yüksek gümrük tarifeleridir. 

1929 yılı hem ülkemizde yeni gümrük tarifelerinin yürürlüğe girmesi hemde dünya genelinde global krizin başladığı yıldır. Tablo incelendiğinde görüleceği gibi, bu durumun etkisiyle 1930 yılından 1933 yılına kadar ithalatımızda düşüşler yaşanmıştır. 1929 yılı sonrası ihracat değerlerinde de düşüşler yaşanmıştır. 1932 yılına kadar düşen ihracat miktarları 1933 yılı ve sonrasında yeniden artmaya başlamıştır. 

1932-1939 yılları arasında Türk ekonomisinde, devletin birçok alanda özel sektörün gelişimini beklemeden zaruri görülen yatırımları gerçekleştirdiği dönemdir. Bu dönemde özel sektörde devletin ihtiyaç duyduğu yatırımları yapacak kadar güçlü yatırımcıların   bulunmaması   nedeniyle   devletin   ön   planda   yer   alması   şartların gerektirdiği bir durum olmuştur. 

Tablo incelendiğinde görüleceği gibi, 1930 yılından 1946 yılına kadar olan dönemde ülkemiz dış ticareti devamlı fazla vermiştir. 1946 yılı ihracatımızın ithalata oranla en fazla olduğu yıl olmuştur. 

1946-1962 Yılları Arasında Türkiye'nin Dış Ticareti (1000 Dolar) 

Tablo’da 1946-1979 yılları arasında Türkiye'nin dış ticaret rakamları incelendiğinde; 1946 yılı 1962 yılları arasında ülkemiz dış ticaret hacminin devamlı yükselerek ilk defa 1962 yılında 1 milyar dolar seviyesini aştığı görülmektedir. Ülkemiz ithalat rakamlarında dalgalanmalar görülmekle beraber genel anlamda ithalatımız yükselmiştir. 

İkinci dünya savaşının yaşandığı 1939 yılından 1946 yılına kadar olan 8 yıllık periyotta ülkemiz dış ticareti devamlı fazla vermiştir. Ülkemiz dış ticaretinin en fazla olduğu yıl 96 milyon dolarlık artı değerle 1946 yılı olmuştur. 1946 yılında ihracatı teşvik etmek maksadı ile % 146 oranında devalüasyon yapılması bu duruma etki eden faktörlerdendir. 

Tablo incelendiğinde, ülkemiz dış ticareti 1947-1949 yıllarını kapsayan dönemde devamlı açık vermiştir. 1950 yılında dış ticaret geniş ölçüde serbest bırakılmıştır. 1953 yılına kadar süren bu dış liberasyon dış ticaret açığımızın hızla artmasına neden olmuştur. Dış ticaret açığının en fazla olduğu yıl 193 milyon dolarlık bir rakamla 1952 yılı olmuştur. 

Türkiye’de 1950’li yıllardan 1980’li yıllara kadar genel olarak ithal ikameci politikalar uygulanmıştır. İthal ikameci politikaların ağırlık kazandığı yıl 1961 yılı ve sonrasında gelen yıllar olmuştur. 1960’lı yıllarda uygulanan ekonomi politikalarında sabit döviz kur sitemi uygulanmış ve gümrük kotaları yüksek tutularak ithalat kısıtlanmaya çalışılmıştır.

1963 yılında ekonomi politikalarında planlı dönemler başlamıştır. 1950-1960 dönemlerinde yatırımların çoğunluğunun devlet eliyle yapıldığı görülmektedir. Bu dönemde yatırımlarda öncelik tanınan alanlar; sanayi alt yapı sorunlarını aşmaya yönelik ulaştırma alanlarına yatırımların yöneldiği yıllardır. 1960-1980 yılları arası dönemde sanayi yatırımları tamamen ağırlık kazanarak ilk sırada yer almıştır. Bu dönemde ülkemiz dış ticareti devamlı açık vermiştir. Özellikle 1974 yılı ve sonrası dış ticaret açığı önemli boyutlara ulaşmıştır.

1974 yılında Kıbrıs sorunu sebebiyle ülkemize uygulanan ambargonun etkisiyle ülkemizin ticaret yaptığı ülkelerin oranlarında farklılıklar olmuştur. Örneğin ithalatımızda 1950-1970 yılları arası dönemde ABD % 25 oranında bir paya sahipken bu oran % 10 değerinin altına da inmiştir. Almanya’nın payı biraz daha artarak % 20’nin biraz üzerinde bir değere yükselmiştir. Irak’ın ithalatımızdaki oranı biraz daha yükselerek % 11’in üzerine çıkmıştır. Bu dönemde ihracatımızdaki ülke oranlarında ise; Almanya % 20’nin üzerinde bir paya sahipken, ABD’nin payı %10 olurken İsviçre, İtalya’nın oranları % 6-7’dir.