Yurt Dışı Petrol Ve Doğal Gaz Projeleri 

Veysel Atasoy 

Giriş 

Kalkınma ve Sanayileşmenin gösterge­lerinden birinin, belki de en önemlisinin, kişi başına tüketilen enerji miktarı olduğu bilin­mektedir. Bunu rakamlarla ifade etmek gere­kirse gelişmiş ülkelerde kişi başına bir yılda tüketilen enerji miktarı petrol eşdeğeri olarak 8000 kg, geri kalmış ülkelerde ise 300 kg'dır. 

Bugün dünya yıllık enerji tükemi pet­rol eşdeğeri olarak 7.79 milyar ton olup, bu­nun % 63'ü petrol ve doğal gazdan karşılan­maktadır. Bilimsel araştırmaların 2050 yılın­dan önce petrolün yerini alacak başka bir enerji kaynağının bulunmasının hemen he­men imkânsız olduğunu göstermesi önümüz­deki yüzyılda da petrolün en önemli enerji kaynağı olacağını vurgulamaktadır. 

Ülkemizde 1994 yılında yaklaşık 59 milyon ton petrol eşdeğeri birincil enerji tü­ketimi gerçekleşmiştir. Bunun % 42'si petrol, %10'u da doğal gazdan sağlanmış, yapılan it­halat karşılığı olarak da yaklaşık 3 Milyar Do­lar ödenmiştir. İhtiyacımız olan petrolün sa­dece % 14'ü yerli üretimle karşılanmakta olup, Türkiye 65 milyon ton üretilebilir pet­rol, 14 milyar m de üretilebilir gaz rezervleri­ne sahiptir.

Bütün bu gerçekler çerçevesinde, Türkiye'deki arama - üretim çalışmaları ya­nında, riski az, ekonomik kârlılığı yüksek ve ülkemize sürekli kaynak sağlayacak dış pro­jeleri gerçekleştirmek için Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı'nın (T.P.A.O.) gerçek an­lamda yurtdışına açılması sağlandı ve TPAO' nun bu projeleri gerçekleştirmek üzere kar­şılaşacağı güçlükleri aşmak için "20 Sayılı Fon" oluşturularak TPAO'ya parasal kaynak yaratıldı. Bugün bazılarında üretim aşama­sına geldiğimiz bu projelerin yanında, ülke­mizde gerek elektrik üretiminde, gerekse sa­nayi ve konutlarda doğal gaz kullanımını yaygınlaştırmak için BOTAŞ alternatifli proje­ler üzerinde çalışmaları sürdürülmektedir. 

Yurt dışı faaliyetlerimizi ve projelerimi­zi aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür:

1.   Azerbaycan

2.   Kazakistan

3- Türkmenistan

4.   Mısır

5.   Diğer yurt dışı faaliyetleri

6.   Hazar - Akdeniz Ham Petrol Boru Hattı

7.   Türkmenistan - Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı

8.   İran - Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı

9.   Gürcistan - Türkiye Doğal Gaz Bo­ru Hattı 

1. Azerbaycan Faaliyetleri 

Azerbaycan faaliyetlerimiz, Azeri-Çıralı-Güneşli petrol sahalarından müteşekkil Mega Proje ve Shakh Denizi Projesi üzerin­dedir.

Mega Proje olarak adlandırılan Hazar Denizi'ndeki üç petrol sahasının (Azeri-Çıra-lı-Güneşli) işletilmesine yönelik bu projede Amoco, BP/Statoil, Unocal, Pennzoil, McDer-mott, Ramco, Delta, Lukoil ve TPAO Şirket-leri'nce oluşturulan Konsorsiyum % 80, Azer­baycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ise % 20 hisseye sahiptir. TPAO'nın tüm proje içindeki payı % 1.75, Konsorsiyum içindeki payı % 2.1875'dir. Ancak, son gün­lerde basında da izlediğimiz gibi SOCAR'ın kendi % 20'lik hissesinin % 5'ini TPAO'na devretmesi konusunda her iki ülke hükü­metleri arasında politik mutabakata varılmış, konsorsiyum üyesi diğer yabancı şirketlerin konuyla ilgili olayları alınmış ve SOCAR yet­kilileri ile teknik ve ekonomik düzeyde gö­rüşmelere devam edilmektedir. Bu durumda, TPAO'nın % 1.75'lik hissesi % 6.75'e yük­selecektir. 

Mega Projenin 16 Ekim 1994 tarihinde onaylanan, 12 Aralık 1994'de yürürlüğe giren Ortak Geliştirme ve Üretim Paylaşması An­laşmasının süresi 30 senedir. Gerektiğinde de uzatılabilecektir. 

Üretilebilir petrol rezervinin 3,8 milyar varil (520 milyon ton), üretilebilir gaz rezervi­nin 147 milyar m³ olarak hesaplandığı Mega Projenin toplam maliyeti yaklaşık 7 milyar 675 milyon ABD dolarıdır, 

BP/Statoil ve TPAO tarafından oluştu­rulan Hazar Denizi'ndeki Shakh Denizi Proje­sinde ise TPAO'nın payı % 15'dir. Projeden beklenilen üretilebilir petrol rezervinin 1.4 ila 2.0 milyar varil, gaz rezervinin ise 150 ila 550 milyar m arasında olduğu tahmin edilmekte­dir. 26 Ocak 1995'te BP/Statoil - TPAO Or­taklığı tarafından SOCAR'a sunulan Üretim Paylaşım Taslağı üzerinde görüşmeler devam etmektedir. 

2. Kazakistan Faaliyetleri 

TPAO'nın, Kazakistan'daki Ortak Şir­keti (KAZAKTURKMUNAY LTD.) vasıtası ile Batı Kazakistan Pre-Kaspiyen ve Üst Yurt ba­senlerinde yer alan toplam 25.946 km²'lik ala­na sahip 7 ayrı ruhsatta petrol ve doğal gaz arama ve üretim faaliyetleri 4 Şubat 1993 tari­hinden beri sürdüriilmektedir. Ortak Şirkette, TPAO'nın payı % 49, Kazakistan tarafının ise %51'dir.

Günümüze dek yapılan çalışmalarla II ayrı  sahada  hidrokarbon bulgusu  ve  keşfi gerçekleştirilmiş,  bunlardan  Bekbolat-5  kuyusunda deneme üretimine başlanmış ve devam etmektedir. Bekbolat-5 kuyusundan 1995 yılı Ocak ayı sonuna kadar yaklaşık 32.000 varil iyi kalitede (API = 48°) petrol üretilmiştir. Kuyudaki deneme üretiminin karşılığı olan ilk parti Kazakistan petrolü, Ha­zar Denizi'ndeki Aktau Limanından yükle­nerek, Volga-Don nehri ve kanalı yoluyla Tüpraş İzmit Rafinerisi'ne getirilmiştir. 

3.  Türkmenistan Faaliyetleri

TPAO'nın Türkmenistan ile ilişkileri 9 Aralık 1993 tarihinde her iki ülke yetkilileri­nin imzaladığı protokolle başlamış ve somut­laştırılmıştır.

7 Ocak 1995 tarihinde imzala­nan ikinci protokolle ise Türmenistan'ın 4 ayrı baseni (Güney Hazar, Kuzey Türkme­nistan, Pre-Kopetdağ ve Amu-Derya) ortak il­gi alanları olarak belirlenmiştir. Bu alanlarda, 8 aylık bir süre içinde yapılacak teknik ve ekonomik değerlendirmeler sonucunda tes-bit edilecek arama ve üretim ruhsatlarında, ortak operasyon ve yatırımlarımızın başlatıl­ması kararlaştırılmıştır. 

4. Mısır Faaliyetleri

TPAO'nın bir yurt dışı kuruluşu olan TPIC (Turkish Petroleum International Co.) Mısır'ın doğu ve batı çöllerinde bulunan top­lam 30.000 km 'lik alana sahip 3 adet ruhsat­ta arama ve üretim faaliyetlerini 1990 yılın­dan itibaren sürdürmektedir. Bu ruhsatlardan West Qarun'da 4 kuyuda petrol keşfi yapıl­mış, günümüze dek parasal değeri 2 milyon ABD dolarını aşan 120.000 varil ham petrol üretilmiştir. Sembolik ilk petrolümüz yurdu­muza getirilerek Aliağa Rafinerisi'ne teslim edilmiştir. Diğer iki ruhsat alanında arama ve değerlendirme çalışmaları sürdürülmektedir. 

5.  Diğer Yurt Dışı Faaliyetleri

Hidrokarbon arama ve üretimi için yo­ğun çalışmalarımızın odaklandığı Türk Cum­huriyetlerine ilgimize ilâveten, TPAO'nın ça­lışmaları Türkiye'ye coğrafik ve tarihsel ilişki­lerde krîtik yakınlığı olan Ortadoğu petrol ülkelerine de yönelmiş ve önemli adımlar atıl­mıştır. Bu meyanda Irak ve Suriye'ye teknik ve üst düzeyde girişimlerde bulunulmuştur. Ayrıca, Libya, Tunus, Pakistan ve Cezayir ile ön temaslar kurulmuştur. Adı geçen ülke­lerden bazıları ile protokoller imzalanmış olup, teknik ve ekonomik değerlendirmele­rimiz devam etmektedir. 

6.  Hazar - Akdeniz Ham Petrol

Boru Hattı

Bilindiği üzere, Azerbaycan ve Kaza­kistan'ın içinde bulunduğu bölgenin ihraç edeceği petrol için inşaa edilecek boru hat­tının güzergâhı konusunda günümüze kadar gelen spekülasyonlar olmuştur. 

Bölgede üretilen petrolün 2000'li yıl­larda 100 - 200 milyon ton'a ulaşması beklen­mektedir. Mevcut ihraç boru hatları ile Rusya Federasyonu, Gürcistan ve Baltık Denizi üze­rinden bu miktarın en çok 60 miyon ton'u ta­şınabilecektir. Türkiye geri kalan 40-60 mil­yon ton'un taşınmasına talip olmaktadır. 

Bu amaçla, ilgili ülkelerde yapılan gö­rüşmeler ve. başlatılan çalışmalar sonucunda teknik ve ekonomik yönden en elverişli alter­natifin Kazak ve Azerbaycan petrollerinin iki­sini birden Türkiye üzerinden Akdeniz - Cey­han'a taşıyacak olan Hazar-Akdeniz Ham Pet­rol Boru Hattı alternatifi olduğu sonucuna va­rılmıştır. Böyle bir güzergâhın yaklaşık mali­yetinin 2.5 - 3.0 milyar ABD doları olduğu tahmin edilmektedir. Sözkonusu ham pet­rolün Dünya pazarlarına ihraç edileceği li­man 120 milyon ton kapasiteli Ceyhan Ham Petrol Terminali olacaktır. 

7.  Türkmenistan - Türkiye Doğal Gaz

Boru Hattı

2000'li yıllarda Türkiye ve Avrupa'da ortaya çıkacağı tahmin edilen doğal gaz açı­ğının, doğal gaz kaynakları yönünden Dün­yanın en zengin ülkeleri arasında yer alan Türkmenistan'dan Türkiye'ye, buradan da Avrupa'ya uzanacak bir doğal gaz boru hattı ile karşılanması mümkün olabilecektir. Türk­menistan ve ülkemiz arasında bir süredir sür­dürülen görüşmeler sonucunda, Türkmenis­tan'dan başlayarak, İran yolu ile Türkiye'ye uzanacak bir hattın inşaası üzerinde an­laşmaya varılmıştır. 

8.  İran - Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı 

4-9 Şubat 1994 tarihleri arasında İran­da yapılan 12. Dönem Türkiye - İran Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) Toplantısı'nda İran doğal gazının İran - Türkiye üzerinden Avrupa'ya ihracı konusunda bir mutabakat zaptı'nın imzalanması ile İran - Türkiye - Av­rupa Doğal Gaz Boru Hattı ile ilgili görüşme­ler, teknik ve ekonomik değerlendirmeler BOTAŞ ile İran Milli Gaz Şirketi (NIGC) yet­kililerince sürdürülmektedir. 

9.  Gürcistan - Türkiye Doğal Gaz 

Boru Hattı

Konu ile ilgili olarak BOTAŞ ve Gür­cistan yetkilileri 28 - 29 Mart 1994 tarihlerin­de bir araya gelmişler, imzalanan mutabakat zaptı'nda Rusya Federasyonu ile görüşmelere devam edilmesi, bir Çalışma Grubu'nun ku­rulması ve koordinasyon işlerini Türkiye'nin üstlenmesi karara bağlanmıştır. Bu konudaki çalışmalar da devam etmektedir. 

Sonuç 

Enerji tüketimi açısından dışa bağımlı olan ülkemizin petrol ve doğal gaz aramaları açısından yerli kaynakları değerlendirmenin yanısıra dışa açılması isabetli bir yaklaşımdır. Bir kısım arama çalışmalarının olumlu sonuç vermesi ile üretime geçilmesi memnuniyet yaratmaktadır.

Bu çalışmaların yanısıra doğal gaz ve petrol boru hatları projeleri ülkemiz açısın-dan 21. yüzyılın önemli projeleridir. Hazar Akdeniz Petrol Boru Hattı ve Türkmenistan Avrupa Doğal Gaz Projeleri sadece Türkiye'nin enerji problemlerini çözmekle kalma­yacak, ekonomik getirilerinin yanında siyasal açıdan ülkemizin bölgedeki ağırlığını da his­settirecektir.

Bu çalışmalarda kısa vadede alınan olumlu sonuçlara rağmen asıl önemli sonuç­ların alınması uzun vadeli, kararlı ve sabırlı çalışmalara bağlıdır; Özellikle bölgenin jeo­politik yapısı ve gerek bölge ülkeleri, gerek­se Dünya ülkeleri arasındaki rekabet projele­rinin gerçekleşmesini olumlu veya olumsuz etkileyebilmektedir. Bu nedenle, konunun si­yasi boyutlarını da hiçbir zaman gözardı et­memek gerekmektedir.