Bireysel Emeklilik Sisteminin Genel Yapısı (BES) 

Bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile; 

• Bireylere emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi,

•  Ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratılarak istihdamın artırılması, ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulması hedeflenmektedir. 

Bireysel emeklilik sistemi birikim modeli olarak emeklilik fonları üzerine inşa edilmiştir. Emeklilik fonları nitelik itibarı ile, kişilerin aktif çalışma hayatlarında kazandıkları gelirlerinin bir bölümünü emekliliklerinde harcamak amacı ile tasarruf etmeleri ve bu tasarruflarını çeşitli yatırım araçlarında değerlendirme talepleri sonucunda oluşan fonlardır. 

Diğer bir anlamda bireysel emeklilik fonu; çalışanların, çalışma hayatları boyunca elde ettikleri gelirin bir bölümü ile kendi emeklilik dönemlerini finanse etmeleridir. Bunun için çalışanların emeklilik dönemi öncesinde periyodik bir gelire sahip olmaları ve gelirlerinin % 5 - %10 gibi bir oranını her ay düzenli olarak bir (veya birden çok) fon içerisinde tasarruf etmeleri gerekmektedir. 

Bireysel emeklilik fonlarını diğer kurumsal yatırım enstrümanlarından ayıran en önemli özel­lik; çeşitli yaptırımlar taşıyan bir sözleşme ile üyelerin sisteme yapacağı periyodik ödemelerin (istisnai durumlar hariç olmak kaydı ile), emeklilik tarihinden önce geri çekilemeyecek şekilde garanti altına alınmış olmasıdır. 

Sisteme iş hayatının başlangıcında giren bir çalışan ortalama 25 - 35 yıl gibi uzun bir zaman dilimi boyunca düzenli olarak prim ödemekte, oluşan birikimin gelir sigortası yöntemi ile yaklaşık 15-20 yıl süren bir emeklilik dönemi içerisinde düzenli aylıklar halinde çekilmekte veya emeklilik dönemi başlangıcında toplu biçimde emekliye / lehdara ödenmektedir. 

Emeklilik sistemleri maaş esaslı ( defined benefit) veya prim esaslı (defined contribution) ola­bilmektedir. Maaş esaslı sistemlerde fona yapılan katkıların tutarı ile sağlanan emeklilik gelirleri arasındaki ilişki aktüeryal hesaplar yoluyla izlenir ve gerekli görüldüğünde katkı paylarında ya da maaşlarda değişiklik yapılarak sistem revize edilir. Sosyal Sigortalar Kurumu ve Bağ-Kur maaş esaslı emeklilik programları uygulamaktadırlar. Bu kurumlar finansal yapılarında meydana gelen açıklarının kapatılması amacıyla zaman zaman prim yada maaş ödemelerinde değişiklikler yapma yöntemlerini seçmektedirler. Bu revizyon yapılamadığı durumda fonların yükümlülükleri­ni karşılayamaması yani fonun zor duruma düşmesi, ya da tam tersine üyeler sınırlı bir maaş alırken fonun gereğinden fazla zenginleşerek büyümesi sonucu ortaya çıkabilmektedir. 

Prim esaslı sistemlerde sabit yada değişken esaslarla kesilen primler ve bu primlerin değerlendirilmelerinden elde edilen getiriler (masraf ve komisyonlar düşüldükten sonra) çalışanların hesaplarında izlenir. Emeklilik döneminde kişiye ödenen maaş ya da diğer yükümlülükler kişinin hesabında birikenlerle sınırlıdır. Bu sistemin olumsuz yanı portföy yönetiminden veya sistemden kaynaklanan tüm risklerin o sisteme dahil olanlar tarafından üstlenilmesidir. Birikimli Hayat Sigortaları ve Bireysel Emeklilik Sistemleri katkı esaslı sistemler arasında yer almaktadır. 

Bireysel emeklilik sistemlerinin yönetimi; gelirlerinin tahsilatından, portföy yönetimine, takas ve saklamadan, emeklilik maaşının dağıtımına, talep halinde toplu ödemelerin yapılmasına kadar kapsamlı bir süreci içermektedir. 

Maaş esaslı sistemlerin sorunları: Bilindiği gibi maaş esaslı sistemler kamusal emeklilikte kullanılan ve dağıtım ilkesi ile zorunlu olarak uygulanan sistemlerdir. 

Maaş esaslı bir emeklilik sisteminde; aktüeryel yapı doğru kurulmuş olsa dahi, portföy yöneti­minin zayıf olması yani katkı paylarının plasmanından sağlanan verimin yetersiz olması, sis­temin zayıflamasına yükümlülüklerin yerine getirilememesine yol açmaktadır. Bu durumda emeklilik yatırım fonları zarar etmektedir. Prim esaslı bir sistemde ise yetersiz verim, sisteme yeni girişleri kısıtlayarak,   sistemden çıkışları arttırır ve emeklilik yatırım fonu için sorunlar

yaratabilir. Bu sistemde yer alan sorunların giderilmesine yönelik olarak geliştirilen tonlama sis­temlerinde uygulanmakta olan portföy yönetim uygulamaları yatırım fonları alt yapısı ile çalışmaktadır. 

Emeklilik sistemlerinin özelleşmiş bulunduğu ülkelerde çalışanlar, öncelikle emeklilik gün­lerinde sağlamak istedikleri gelirin tutarının ne kadar olması gerektiğine ve bu geliri elde ede­bilmek için hangi düzeyde bir riske kazanabileceklerini saptamalıdırlar. Kendileri ya da bu konuda uzmanlaşmış yatırım danışmanlarının yardımı ile, sağlamak istedikleri geliri elde ede­bilmek için, hangi emeklilik fonuna veya fonlarına, ne düzeyde ve ne süreyle prim ödeyerek katılmaları gerektiğini belirlemelidirler. 

Türkiye'de kanunla kabul edilen düzenlemede emeklilik fonları portföy yönetiminin, kurum dışındaki uzman kuruluşlar (portföy yönetim şirketleri) tarafından gerçekleştirileceği hükme bağlanmıştır. Emeklilik şirketinin SPK'dan portföy yönetim belgesi almış olan portföy yönetim şirketlerinden belirlenen kriterlere uyan ve SPK tarafından uygun görülenleriyle portföy yönetim sözleşmesi imzalaması gerekmektedir. Portföy yönetiminde uzmanlaşma önem taşımaktadır. 

Bireysel Emeklilik Sisteminin Özellikleri 

Bireysel emeklilik sisteminin genel özelliklerini aşağıda yer aldığı gibi özetleyebiliriz;

•  Kamu sosyal güvenlik sistemine alternatif değil tamamlayıcı niteliktedir.

•  Katılım zorunlu değildir (gönüllülük esası)

•  Belirlenmiş katkı esasına dayanır

•  Birikimleri tercihe göre yönlendirme hakkı vardır

•  Birikimler bireysel hesaplarda ayrı ayrı izlenir

•  Bireysel emeklilik hesabı başka bir şirkete aktarılabilir

•  Kamu, gözetim ve denetimden sorumludur

•  Bireysel emeklilik sisteminde hizmet sunumunda uzmanlaşma öngörülmüştür

•  Şeffaflık ve katılımcıların bilgilendirilmesi önemlidir 

Bireysel Emeklilik Sisteminde Kavramlar 

Bireysel emeklilik tasarruf ve yatırım sistemi kapsamında geçerli olan önemli kavramlar aşağıda yer almaktadır: 

a)  Katılımcı: Emeklilik sözleşmesine kendi ad ve hesabına taraf olan gerçek kişidir. 

b)  Katkı payı: Emeklilik sözleşmesi hükümlerine göre ödenmesi gereken tutarı ifade eder. 

c)  Şirket: Emeklilik şirketidir 

d)  Fon: Emeklilik yatırım fonunu ifade etmektedir 

e)  Portföy yöneticisi: Kuruldan portföy yöneticiliği yetki belgesi almış ve Kurulca uygun görülen portföy yönetim şirketidir 

f)  Saklayıcı: Emeklilik yatırım fonu portföyündeki varlıkların saklandığı ve Kurulca uygun görülen saklama kuruluşudur.Bu kuruluş Takas ve Saklama Bankası A.Ş.'dir. 

g)  Bireysel emeklilik hesabı: Emeklilik sözleşmesi çerçevesinde katılımcı ad ve hesabına ödenen katkılar ve bu katkılara ilişkin her türlü getirinin katılımcı bazında izlendiği hesabı belirtir. 

h) Birikim: Bireysel emeklilik hesabındaki katkılar ile bunların getirilerinin toplamıdır. 

ı) Bireysel emeklilik aracıları: Her ne ad altında olursa olsun herhangi bir emeklilik şirketine bağlı olmaksızın bir sözleşmeye dayanarak, daimi bir surette emeklilik şirketlerinin emeklilik sözleşmelerine aracılık eden veya bunları emeklilik şirketi adına yapan gerçek veya tüzel kişileri ifade eder.