Bankaların Para Yaratması 

Yukarıda ortaya koymaya çalıştığımız şekliyle bankaların temel çalışma prensiple­ri ve özellikle ellerinde tuttukları rezervler, bankaların ekonomide üstlendikleri bir diğer önemli fonksiyonu ortaya koymaktadır.- Para yaratmak. Aslında bankalar, halktan mevduat toplayarak ve topladıkları fonları kredi olarak vererek veya yatı­rımlarında kullanarak para yaratan kurumlardır. Bankalar tarafından kredi işlemleri sonucunda vadesiz mevduat şeklinde yaratılan bu paraya kaydi para adı verilir._r Konunun rahat anlaşılabilmesi ve hesaplamaların rahatça takip edilebilmesi için yuvarlak ve örnek olabilecek rakamlarla konuyu incelemeye çalışacağız. Bankala­rın bu fonksiyonunu kavrayabilmek için aşağıdaki senaryoyu göz önünde tutalım. Geçtiğimiz yıl içinde gerçekleştirdiğiniz tasarruf miktarı olan 1 milyar lirayı A bankasına yatırdığınızı kabul edelim. A bankasının bu paranın 800 milyon lirasını Mehmet'e kredi olarak verdiğini ve Mehmet'in bu parayla Ahmet'ten işletmesi için malzeme satın aldığını, Ahmet'in de bu parayı B bankasında bulunan hesabına ya­tırdığını kabul edelim. B bankasının yatırılan bu 800 milyon liranın 600 milyon li­rası ile Ali'den tahvil satın aldığını, Ali'nin tahvil satarak elde ettiği bu parayı C ban­kasındaki vadesiz mevduat hesabına yatırdığını varsayalım. Dördüncü olarak, C bankasının Hasan'a 400 milyon lira kredi verdiğini, Hasan'ın da bu parayla Ke­mal'den mal satın aldığını, Kemal'in mal satışından elde ettiği söz konusu 400 mil­yon lirayı D bankasındaki vadesiz mevduat hesabına yatırdığını kabul edelim. Ör­nekleri biraz daha uzatırsak işin içinden çıkamayacakmışız gibi gelmesine karşın, hepinizin bildiği üzere gerçek hayatta durum budur. 

Konuyu basitleştirmek açısından bazı varsayımlar yaparak bu süreci daha izle­nir hale getirmek mümkündür. Bu amaçla bankalann toplam rezervlerinin zorun­lu rezervlerden oluştuğunu kabul edebiliriz. Bu varsayımımız gereği, bir banka kendisine yatırılan mevduatın belirli bir oranını zorunlu rezerv olarak ayıracak ve kalanın tamamını kredi olarak verecektir. Yapacağımız bir diğer basitleştirici var­sayım, bankaların verdikleri kredinin aynı miktarda bankacılık sistemine mevduat olarak geri döneceği şeklindedir. Bu varsayımımız gereği, verilen kredilerden nakit şeklinde bir sızıntı bulunmamakta, kredi alan kişi veya kurumlar bu miktarı tek­rar bankacılık sistemine mevduat olarak yatırmaktadırlar. Öte yandan, merkez bankası tarafından belirlenen zorunlu rezerv oranının yüzde 10 olduğunu kabul edeceğiz. 

Bu varsayımlar geçerli iken, A bankasına yatıracağınız 1 milyar liranın, banka­nın bilançosunu nasıl değiştirdiğini T hesapları aracılığı ile takip etmeye çalışalım. Aşağıda yer alan Tablo l6.3'ün a bölümü, A bankasının bilançosunda meydana gelen değişimi göstermektedir. Öncelikle, yatırdığınız 1 milyar lira karşılığında A bankasının size olan mevduat şeklindeki borcu 1 milyar lira artmıştır. Öte yandan ilk aşamada yatırılan söz konusu 1 milyar lira aynı miktarda bankanın rezervleri­ni de arttıracaktır. Söz konusu 1 milyar liralık rezervin yüzde 10'u, yani yüz mil­yon lirası zorunlu olarak tutulması gereken rezervdir. Çünkü banka kendisine ya­tırılan mevduatın yüzde 10'u kadar zorunlu rezerv tutmakla yükümlüdür. Zorun­lu rezerv ayrıldıktan sonra kalan 900 milyon lira ise bu aşamada bankanın elinde serbest rezerv olarak bulunmaktadır. Yaptığımız varsayım gereği banka elinde serbest rezerv tutmadığı için bu miktarın tamamını kredi olarak verecektir. Aslında A bankası açtığı bu kredi ile ekonomide para yaratma süre­cini de başlatmaktadır. 

A bankasından kredi alan müşteri bunu bir şekilde harcayacaktır. Ancak yaptı­ğımız varsayım gereği, bu miktardan nakit şeklinde bir sızıntı olmadığı için, açılan 900 milyon liralık kredi B bankasına mevduat olarak dönmektedir. B bankası elde ettiği bu 900 milyon liralık mevduatın yüzde 10'nu, yani 90 milyon lirasını zorun­lu rezerv olarak ayıracak ve serbest rezerv tutmadığı için kalan 810 milyon lirayı kredi olarak verecektir.  Tıpkı yukarıda olduğu gibi, aslında B bankası kredi açarak para yaratma sürecini devam ettirmektedir. 

Yaptığımız varsayım gereği B bankasının açtığı 810 milyon liralık kredi aynı miktarda, örneğin C bankasına mevduat olarak geri dönecek, C bankası da elde et­tiği bu mevduatın yüzde 10'nu, yani 81 milyon lirasını zorunlu rezerv olarak ayır­dıktan sonra geri kalan 729 milyon lirayı kredi olarak verecektir. . Benzer şekilde, açılan 729 milyon liralık kredi bir sonraki aşamada D bankasına mevduat olarak geri döne­cek, banka bu mevduatın 72.9 milyon lirasını zorunlu rezerv olarak ayırdıktan son­ra kalan 656.1 milyon lirasını kredi olarak verecek

Yukarıda ilk dört aşaması özetlenen basitleştirilmiş modelin her aşamasında, bankacılık sistemi kredi açarak vadesiz mevduat yaratmaktadır. Dördüncü aşama sonunda yaratılan ilave mevduat miktarı, A bankasına yatırılan 1 milyar liralık mev­duat da dahil olmak üzere, 3 milyar 439 milyon liradır. Daha önce yaptığımız pa­ra stoku tanımlarını hatırlarsanız, en dar tanımlı para kavramında bile vadesiz mev­duatları para olarak kabul etmiştik. Bu nedenle, bankacılık sistemi her aşamada aç­tığı kredilerle aslında para yaratmaktadır. Bankaların kredi vermek yerine, menkul kıymet satın alarak yatırımda bulunmaları durumunda da yukarıdaki sonuç değiş­meyecektir. Buna göre, bir banka elinde bulunan serbest rezervlerle ister kredi aç­sın, isterse menkul kıymet satın alsın, bunların kaydi para yaratılması üzerindeki etkisi aynı olmaktadır.