İŞLETME  KURULUŞ  YERİNİN  SEÇİMİ

Bir işletmenin kuruluş aşamasında üzerinde en fazla durulması gereken başlıca 3 konu vardır. Bunlar;

Bir işletme kurma faaliyeti sırasında sözü edilen bu 3 karar ko­nusu arasında, işletmenin üretimini sürdüreceği konumun belirlenmesi birinci derecede önemlidir. Zira temel üretim kararlarından üretim yöntemini ve hatta işletme büyüklüğünü (kapasite büyüklüğünü) bir kez saptadıktan sonra, gerektiğinde belli sınırlar içinde değiştirmek olanaklıdır. Halbuki elverişsiz bir yerde kurulan bir işletmenin bir yerden diğer bir yere aktarılması büyük harcamalar gerektirebileceği gibi, böyle bir yerde kurulan işletme, işletmenin ömrü boyunca gereksiz harcama ve zararlara yol açabilir. Yanlış bir yerde kurulan işletme hem ulusal kaynakların savurganlığına, hem de ileride yüksek üretim ve ulaştırma maliyetleri ile karşılaşılmasına neden olur.

A-   Kuruluş   Yeri   Seçiminde   Aşamalar   ve   İlkeler

Bir işletmenin veya fabrikanın kuruluş yeri seçimi 3 aşamadan oluşan bir sorundur;

Son iki aşama birbiriyle yakından ilişkili bulunduğundan beraberce bir aşama olarak düşünülebilir. Böylece yer seçimi; 1) Bölge seçimi ve 2) Bölge içinde fabrikanın kurulacağı konumun veya arsanın seçimi gibi iki önemli aşamadan oluşur.

Endüstriyel işletmelerin kuruluş yerlerinin seçimi kararının ve­rilmesinde iki grup ölçütten hareket edilir. Bunlardan birincisi, devlet planlama organlarının yatırımları yönlendirmek amacıyla kullandıkları kriterlerdir   (D.   Bunlar;

a.   Ulusal geliri maksimum kılmak veya en üst düzeye çıkarmak.
b.     Ülkenin işgücünü tam ve etkin olarak kullanmak,
c.  Geri kalmış bölgeleri kalkındırmak,

d.         Yerleşimin yoğun olduğu bölgelerdeki sosyolojik ve ekolojik so­runlara çözüm getirmek 

İkinci gruptaki ölçütler ise, bir işletmenin kendi amacını gerçekleştirmeye yönelik ölçütlerdir. Buna göre bir işletmenin en uy­gun kuruluş yeri ileride işletme kârını maksimum kılacak bir yer ol­malıdır. Böyle bir yerin seçimi toplam maliyetlerin mimimum kılınması veya toplam gelirlerin maksimum kılınması ölçütlerinden hareket et­mekle sağlanır. Toplam kârı maksimum kılmak amacıyla işletme kuru­luş yerini belirlemede göz önünde bulundurulan ölçüt, genellikle uygula­mada da gelirlerin maksimizasyonu yerine maliyetlerin minimizasyonu ölçütüdür. Zira fabrika üretime geçmeden toplam maliyetleri ve özellikle yatırım maliyetlerini ilerideki satış gelirlerine oranla, şimdiden tahmin etmek veya kestirmek daha olanaklıdır. Diğer bir deyişle, girişimcinin önceden tahminlenmesi çok zor olan satış gelirleri ölçütü yerine, kontrol ve tahminlenmesi daha kolay olan maliyet ölçütünden hareket etmesi daha isabetli olacaktır.

İşletmeler, kuruluş yeri açısından, genellikle üç nitelikte olabilir:

a.                Hammadde kaynağına dönük işletmeler: Bir demir-çelik fabrikası, bir kömür işletmesi, bir alüminyum ve çimento fabri­kası genellikle bu gruptaki işletmelerdir. Kullandıkları çok fazla hacimli hammadde dolayısıyla bu işletmelerin hammadde kaynağının bulunduğu
yerde veya bunun yakınında kurulması gerekir. Böylece taşıma masrafları azaltılmış olur.

b.                Tüketiciye ya da pazara dönük işletmeler: Bir makarna, bir deterjan fabrikası ve bir rafineri genellikle pazara dönük işletmelerdir. Bunların tüketicilerin yanında kurulması taşıma veya ulaştırma harcamalarından tasarruf sağlar.

c.                 Kuruluş yeri değişik olabilen işletmeler: Bazı işletmelerin hammadde kaynağına veya piyasaya yakın bulunması fazla bir farklılık göstermez. Örneğin, bir pamuklu dokuma fabrikası, bir pamuk ovasının yanında olabildiği gibi tüketici pazarının yakınında da ku
rulabilir.

Bölge seçimi sırasında işletmeci büyük oranda devletin yatırımları planlama ve teşvik önlemlerinin etkisi altında kalır. Gerek kredi olanakları, vergi indirimleri gibi parasal önlemlerle, gerekse endüstrileşmesi amaçlanan bölgelerde devlet eli ile kurulacak olan or­ganize sanayi bölgeleri, endüstriyel kompleksler ve ulaşım olanakları gibi parasal olmayan önlemlerle kamu kuruluşları bölgesel düzeyde ku­ruluş yeri seçimi kararını yönlendirebilirler. Bölgesel düzeyde seçim kararını etkileyen diğer faktörlere "kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler" bölümünde temas edilecektir. 

Kuruluş yeri seçimi çalışmasının son iki aşaması, yani yöre ve konum seçimi, birlikte ve ayrı ayrı ele alınabilir. Bölge seçiminden sonra bölge içinde kuruluş yöresinin seçimi çalışmaları şu aşamaları içermelidir:

a.     Kuruluş yöresinin seçimini etkileyen faktörler belirlenmeli,

b.   Bölge içinde çeşitli yöreler için kuruluş yeri seçim kararını etkileyen faktörlerin sayısal veya karşılaştırmalı değerleri saptanmalı,

c.    Faktörlerin    değerlenmesi    yoluyla    bölge   içindeki   yöreler etkinlik sırasına     sokulmalı,

d.   En etkin yöreler aday kuruluş yöreleri olarak seçilmeli ve kuruluş yeri saptama yöntemleriyle bu aday yöreler arasından toplam maliyetleri minimum kılan belli bir yöre en iyi veya optimum kuruluş yöresi olarak saptanmalı,

e.   En uygun kuruluş yöresi hakkında kesin kararı işletmenin üst düzeydeki  yöneticileri vermelidir.

Yöre seçimi, optimum kuruluş yeri seçimi kararının en karmaşık aşamasıdır. Yöre seçimini etkileyen faktör çok sayıda olduğu gibi bun­ların, ölçümü de oldukça zordur. Kuruluş bölgesi ve yöresi belirlendik­ten sonra fabrikanın kurulacağı arsanın veya konumun saptanması ol­dukça kolaydır.

B-   Kuruluş   Yeri   Seçimini   Etkileyen   Faktörler

Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler veya öğeler iki grupta incelenir. Birincisi, kuruluş bölgesi seçimini etkileyen faktörler; ikin­cisi de, kuruluş yöresini ve konumu etkileyen faktörler.

1-   Bölge   Seçimini   Etkileyen   Faktörler

Bölge analizinde gözönüne alınacak faktörler şöyle sıralanabilir (1):

a.  Talep ve dağıtım olanakları açısından pazar elverişliği,

b.   Hammadde ve yardımcı madde kaynaklarının şimdiki ve gelecekteki durumu,

c.   Yan sanayi kuruluşları,

d.  Çeşit, yoğunluk ve maliyetler açısından ulaşım olanakları.
e.  Enerji ve yakıt kaynaklarının yoğunluk ve maliyetleri açısından ulaşım olanakları,
f.   Miktar, kalite ve ücret açısından işgücü kaynaklan,
g.  Fabrikanın faaliyetlerini ve personelin yaşantısını etkileyebilecek iklim koşulları,
h. Su ve atıkları giderme tesisleri.

ı. Devletin yasalarla belirlediği kısıtlayıcı veya teşvik edici faktörler.

a.      Pazar   Faktörü

Üretim biriminin veya işletmenin kuruluş yerini etkileyen faktörlerin başında gelir. Zira her üretim faaliyeti, bir pazardaki ge­reksinimi karşılamak için yapılır. Özellikle ulaştırma sisteminin yeter­siz ve taşıma ücretlerinin yüksek olması durumunda, işletme kuruluş yerinin pazarlara yakın olması gerekir. Üretilecek ürünün türüne göre, işletmenin tüketicilerin yoğun bir biçimde toplandığı bir bölgede kurul­ması uygun olacaktır.

Çabuk bozulur mallar üretip satan işletmeler, hizmet işletmeleri, perakende ve toptan ticaret işletmeleri, genellikle, tüketim pazar­larına yakın veya tüketim pazarlarının içinde kurulurlar.

Üretilen ürün büyük bir kitle durumunda ise veya ürünün taşınması, gösterilmesi gereken dikkat ve ulaştırma giderleri bakımından önemli bir ağırlık taşıyorsa, pazara yakınlık, taşıma ma­liyeti  giderlerini  azaltacaktır.

b.      Hammadde  ve   Yardımcı   Madde   Faktörü

Kuruluş yeri seçimini etkileyen önemli faktörlerden birisi de, hammadde ve yardımcı maddeye yakınlık ve bunların tedarik ola­nağıdır. Hammadde, fiziki ve kimyasal nitelikler yönünden uygun ol­malı, sürekli olarak tedarik edilebilmeli, fiyatı elverişli olmalı ve iyi bir ulaştırma sisteminin yakınında bulunmalıdır.

Maden işletmeleri, ağır sanayi işletmeleri, döküntüleri veya yan ürünleri işleyen işletmeler, termik santraller, sebze, meyve ve balık konserve fabrikaları, genellikle, hammadde faktörüne yönelirler. Ham­maddenin fiyatı düşük fakat ürününki yüksek olursa veya hammaddenin mamul duruma gelmesinde büyük hacim ve ağırlık kaybı olursa, işletmenin hammadde yakınına kurulması uygun olur. Eğer hammadde mamul durumuna geldiğinde ağırlığından hiç yitirmiyorsa ve öteki faktörlerin etkileri önemsiz ise. işletme hammaddeye yakın veya pazara yakın veya ikisi arasında bir yerde kurulabilir. Öte yandan ham­maddesi her yerde bulunan ürünlerin tüketim alanı içerisinde üretilmesi uygun olur.

c.      Taşıma   Faktörü

Ulaştırma giderleri, ulaştırma olanak ve araçları kuruluş yerleri faktörleri arasında en genel olan faktördür. Bununla birlikte, bu faktörü yalnız başına göz önüne almak zorunda olan işletmeler de vardır.

Ulaştırma olanaklarının elverişli olması nedeniyle, deniz ve nehir kıyılarına, demiryolu kavşaklarına ve karayollarının yakınlarına kurul­muş pek çok işletme vardır. Örneğin, rafineriler ve petrol dağıtım merkezleri, genellikle, liman bölgelerinde kurulur. 

Son yıllarda ulaştırma maliyetlerinde görülen büyük artışlar hammadde ve yardımcı maddeleri büyük ölçüde doğadan temin eden işletmelerin, uygun ulaştırma sistemine sahip ve uygun ulaştırma düzeni bulunan bölgelerde kurulmasını zorlamaktadır. Diğer faktörler aynı olduğunda, toplam taşıma giderlerinin en düşük olduğu yer, ekono­mik açıdan en uygun kuruluş yeridir. Büyük ölçüde tüketici pazarına yönelik işletmeler, tüketicinin yoğun olduğu bölgelerde, il içi veya yakın çevrelerinde kurulmalıdır.

d.      İşgücü  (insan  gücü)     Faktörü

Kuruluş yeri seçilirken işgücünün nitelik ve nicelik yönünden ye­terli olup olmadığına da dikkat edilmelidir. Büyük ölçüde işgücü yoğun üretim yöntemi uygulayan işletmeler, işgücünün kolayca temin edilebi­leceği bölge veya yerlerde kurulmalıdır. Belirli bir konuda uzman­laşmış veya kalifiye işgücüne gereksinimi olan işletmeler, bu nitelikte­ki işgücünün var olduğu yakın yerlerde kurulmalıdır. Oyuncak, porselen, müzik aletleri, cam eşya ve halı dokuma endüstrilerinin uz­manlaşmış işgücüne gereksinimleri vardır. Bu nedenle, uzmanlaşmış işgücünün bulunduğu yerlere yönelirler.

e.      Enerji   ve   Yakıt   Faktörü

Su, kömür ve elektrik enerjisi kaynaklarının bulunduğu yerler de kuruluş yerinin seçimini etkileyen önemli faktörler arasındadır. Çimento, şeker, kâğıt hamuru üreten ve bıçkı işletmeleri gibi enerji gereksinimi fazla olan işletmeler ucuz su ve elektrik enerjisi elde edi­lebilen   akarsu   dolaylarında  kurulurlar.   Kömür  enerjisinin  çok  kullanıldığı işletmelerin kömür madenleri yakınında kurulduğuna rastlanır.

f.   Teşvik   Edici   Faktörler

Geri kalmış bölgeler, alt yapı tesisleri yönünden fakir oldukları gibi, yer açısından da tüketim merkezlerine uzaktırlar. Buralara endüstriyel tesis kurulabilmesi için yol, enerji, su, personelin sağlık, kültürel ve diğer gereksinimlerinin karşılanması için ayrıca yatırımlar yapılması gerekir. Gelişmiş bölgelerde kurulan endüstriye göre, bölgenin geri kalmışlığı nedeniyle, projenin kuruluş ve işletme dönemi boyunca yüklenecek külfetleri hafifletici önlemler devlet tarafından alınmadığı sürece, geri kalmış bölgelerde endüstri kurulması ve geri kalmışlıktan kurtulma olanağı yoktur.

Önlemler iki ana grupta düşünülür: Birincisi, enerji ve ulaştırma tesisleri gibi alt yapı tesislerin Devlet tarafından yapılması; ikincisi de, vergi bağışıklığı (muafiyeti) veya indirimi ile kredi kolaylığı gibi finansal önlemlerdir.

Bölge seçimi analizlerinde uygulanan ölçütlerin çoğunluğu makro ekonomik niteliktedir. 1960 yılında yapılan bir çalışma da bu ölçütler 10 ana gruba ayrılmış, her grup içindeki alt ölçüt grupları belirlenmiş ve her alt ölçüt grubu da bileşen ölçütlerine ayrılmıştır (¹). Söz konusu 10 ana ölçüt grubu şunlardır:

Parantez içindeki sayıların ilki, ana faktör grubu içindeki alt faktör grubu sayısını; ikincisi ise her alt faktör grubu içindeki tali veya ikinci dereceden grup sayısını göstermektedir. Bu liste de toplam 753 faktör bulunmakta, bununla beraber genel olarak kuruluş yeri seçimini etkileyen tüm faktörleri içerdiği söylenemez.

2-   Yöre   (aday   kuruluş   yerleri)   ve   Konum   Seçimini Etkileyen    Faktörler

İşletmenin kurulacağı bölgenin belirlenmesinden sonra, bu bölge içinde fabrikaların kurulabileceği il ve ilçe gibi muhtemel kuruluş yöreleri veya aday kuruluş yerleri belli ölçütlere göre saptanır. Daha sonra bu aday yöreler arasından, kuruluş yeri saptama yöntemleri aracılığı ile, toplam maliyetleri minimum kılan belli bir yöre en iyi veya optimum kuruluş yöresi ve yeri olarak saptanır.

Kuruluş yöreleri veya aday kuruluş yerleri ve konum (arsa) seçimindeki faktörler çeşitlilik ve aralarındaki ilişkiler açısından bölge seçimindekilere oranla çok daha karmaşıktır. Özellikle faktörlerin çoğunun kalitatif nitelikte olması seçim işini daha da güçleştirir.

Yöre ve konum seçimindeki kriterler daha çok teknik düzeydedir. Bölge seçimindeki faktörlerle aynı adı taşıyanlar da mikro düzeyde bu­lunurlar. Bu faktörlerin başlıcaları şöyle sıralanabiliri).