|
kamu (Devlet)
Bütçesi
Bütçe Kavramı ve Bütçe Hakkı
Bütçe kelimesinin kökü. Latince "bulga" ve Fransızca "bouge" ya da
"bougette"dir. Deri çanta, torba anlamına
gelen bu kelime zamanla İngilizce'de "bougett"
veya "budget" şeklinde kullanılmaya
başlanmıştır.
Bütçe, devletin gelecek belirli bir dönem içindeki
gelir-giderlerini tahmin eden ve bunların
yürütülüp, uygulanmasına izin veren bir
hukuki tasarruftur.
Yasama organının halk adına kamu gelirlerini toplayıp yine halk
adına bu gelirleri harcamasına "bütçe
hakkı"' denilmektedir. İngiltere'de bütçe
hakkım ilk olarak resmen belirleyen metin "Magna
Carta = Büyük Şart(Berat)"tır. Kral John
1215 yılında ülkede Magna Carta ile, toprak
sahibi soyluların rızası olmadıkça vergi
alınamayacağına söz vermiştir.
Türk maliye tarihinde II.Mahmut döneminde 1808 yılında Ayan, beyler
ve devlet ileri gelenlerinin katılımıyla hazırlanan
ve "Senedî İttifak" adı verilen hukukî beige de
Magna Carta'ya benzetilmektedir. Türkiye'de bugünkü
anlamıyla ilk bütçe hakkını resmen ifade eden ilk
anayasa 1876 Anayasası'dır.
Bütçenin Fonksiyonları
Sosyal olayların dinamik karakterine uygun olarak, zaman içinde
devletin mahiyet ve fonksiyonlarında meydana gelen
değişmeye bağlı olarak devlet bütçesinin mahiyet ve
fonksiyonlarında da önemli değişmeler olmaktadır.
Esas itibariyle, klasik iktisadî düşünceye bağlı
olarak belirlenen klasik devlet fonksiyonları içinde
bütçenin fonksiyonları da "malî gelenekçilik
prensiplerine uygun klasik bütçe fonksiyonları
şeklinde kendini göstermektedir. Buna karşılık.
Bütçe hakkı esas itibariyle "millete aittir. Bütçe hakkının millete
ait olması, bütçenin mahiyetinden kaynaklanmaktadır.
Gerçekten ekonomik, siyasi ve hukuki yönleriyle
değerlendirildiğinde bütçe, kamu faaliyetlerinin
gerçekleştirilmesine imkan veren bir tasarruf, diğer
bir deyişle bir "kamu siparişi'dir. Kamusallık
özelliği içinde bütçenin çağdaş fonksiyonları
dikkate alındığında, onun siyasi, ekonomik.sosyal ve
mali yönü ortaya çıkmaktadır. Bütçenin bu niteliği,
onun milletçe kabul edilmesini gerekli kılmaktadır.
Bütçenin kendine özgü bir prosedür içinde
hazırlanması, kabulü, uygulanması ve denetime tabi
tutulması, bütçe hakkının millete ait olması
prensibinin etkin bir şekilde gerçekleşmesine imkân
vermektedir.
modern veya çağdaş ekonomi teorisi kapsamında belirlenen çağdaş
devlet fonksiyonları" na uygun "çağdaş bütçe
fonksiyonlarından söz edilmektedir.
Bütçenin Klasik Fonksiyonları
Bütçenin klâsik fonksiyonları, klâsik devlet fonksiyonlarına bağlı
olarak kendini gösteren fonksiyonlarıdır. Bilindiği
gibi klâsik devlet fonksiyonları, liberal doktrine
ve klâsik iktisadı düşünceye uygun olarak devletin,
ekonomik ve sosyal hayatın dışında tutulduğu, onun
"tüketici bir nesne" ve "zorunlu bir kötü" olarak
görülmesi ile ortaya çıkan ve devleti "bekçi veya
jandarma devlet" mesabesine indiren aslî
fonksiyonlardır.
1- Mali Fonksiyon
Bütçenin bu fonksiyonu, kamu harcamalarını karşılayacak ölçüde
gelir sağlanmasıdır. Bu fonksiyon, devletin klasik
iktisadi düşünceye göre mahiyet ve fonksiyon
kazanmasına uygun olarak bütçede kesin bir şekilde
yıllık denklik aranması ile kendini göstermektedir.
2- Siyasi Fonksiyon
Bu fonksiyon kısaca, bütçenin parlamentoya; hükümete yol gösterme,
bütçeyi yönetme ve denetleme imkanını vermesidir.
Bilindiği gibi kamu faaliyetlerinin temelini teşkil
eden kamusal ihtiyaçlar ve hizmetler ile bu
hizmetlerin görülmesi sonucu ortaya çıkan kamu gider
ve gelirlerinin miktar, hacim, bileşimi ve
teknikleri, kamu karar alma ve yürütme birimleri,
yani siyasi otorite tarafından belli edilmektedir.
Bu ise bütünüyle siyasi bir süreci İşletmektedir. Bu
siyasi sürecin somut yönü ise, kamu siparişi
anlamına da gelen "kamu bütçesi" ile ortaya
konmaktadır.
3- Hukuki Fonksiyon
Bütçenin bu fonksiyonu, esas itibariyle, kamu faaliyetinin yerine
getirilmesi sürecinde ortaya çıkan kamu ihtiyaç ve
hizmetleri ile kamu gider ve gelirlerinin
oluşumunda, bu olayın tarafları durumunda olan
devlet ile vatandaşlar arasındaki karşılıklı hak ve
sorumlulukların belirlenmesini ifade eder Bu
fonksiyon yürütme yönüyle tüm kamu faaliyetlerinin
kanuni normlara bağlanmasını sağlar.
Klasık iktisadi düşünceye bağlı olarak kendini gösteren klasik
devlet fonksiyonu, devleti ekonomik ve sosyal
hayatın dışında tutan; O'nun görevlerini Çağdaş
devlet fonksiyonları; 19.Yüzyılda kendini gösteren,
20. yüzyılda ise giderek ağırlaşan ekonomik, sosyal,
mali ve siyasi sorunlar karşısında, devletin bu
sorunların çözümünde aktif rol alması ile ortaya
çıkan fonksiyonlardır. Ortak kabul gören bu
fonksiyonlar: Kalkınma, istikrar, gelir dağılımı ve
kaynak kullanımı fonksiyonlarıdır. Bu fonksiyonların
üst amacı ise "ekonomik ve sosyal refah devleti"
şeklinde iade edilmektedir.
güvenlik,asayiş, adalet ve diplomasi gibi temel kamu
hizmetleri ile sınırlayan bir niteliğe sahiptir. Bu
anlayış içinde, doğal olarak, devletin kendisine
yüklenmiş bu temel görevleri en etkili bir şekilde
yerine getirmesinin temel şartı, bu hizmetlerin
yerine getirilmesini sağlayan kamu gider ve
gelirlerinin katı hukuki kurallara bağlanmasıdır.
Buna kamu maliyesinde "hukuki yaklaşım''
denilmektedir.
4- Denetim Fonksiyonu
Bu fonksiyon, genellikle kamu yönetiminin tüm
işlemlerinin denetlenmesini sağlar. Bu fonksiyonu da
klasik devlet ve klasik maliye fonksiyonlarına bağlı
olarak değerlendirmek gerekmektedir.
Bütçenin Modern Fonksiyonları
Bütçenin modern fonksiyonları, devletin zaman içinde
mahiyet ve fonksiyonlarında köklü değişikliklerin
ortaya çıkması ile kendini gösteren fonksiyonlardır.
Gerçekten, 20. Yüzyıla doğru klasik iktisadi
düşüncede ve buna bağlı olarak klasik devlet
fonksiyonlarında meydana gelen değişmeler sonucu,
devlete klasik devlet fonksiyonları yanında önemli
ekonomik ve sosyal fonksiyonlar da yüklenmiştir.
Devletin bu ekonomik ve sosyal fonksiyonları
nedeniyle belirli bir dönemden itibaren kamu
faaliyetleri ve kamu mali olayları bu fonksiyonlar
çerçevesinde ele alınıp incelenmiş; buna bağlı
olarak bu döneme ilişkin kamu maliyesi de
fonksiyonel maliye olarak nitelendirilmiştir. Aynı
nedenle, kamu faaliyetlerinin gerçekleştirilmesini
sağlayan ve bu yönüyle "kamu siparişi" anlamına
gelen devlet bütçesi için de fonksiyonel bütçe
denilmiştir. Böylece, bu yaklaşım içindeki bütçe
fonksiyonları da modern veya ekonomik ve sosyal
bütçe fonksiyonları olarak
değerlendirilebilmektedir.
1- Konjonktür Fonksiyonu
Bütçenin bu fonksiyonu, Keynesyen tahlile göre
ekonomide mevcut konjonktüre! dalgalanmalara karşı
bütçeyi düzenleyici bir araç kullanmayı ifade eder.
Böylece, anti-konjonktürel bütçe politikası içinde
bütçe, enflasyona karşı mücadelede "bütçe fazlası";
deflasyona karşı mücadelede ise "bütçe açığı'"
yoluyla ekonomik dengeyi temine çalışmaktadır.
2- Kalkınma Fonksiyonu
Bütçenin bu fonksiyonu, geri kalmış veya gelişmekte
olan ülkelerde ekonomik kalkınma hedefine ulaşmada
bütçenin bir araç olarak kullanılmasını ifade eder.
Kalkınmanın mahiyeti dikkate alındığında bu bütçe
fonksiyonu daha iyi anlaşılır. Bilindiği gibi,
kalkınma veya gelişme hareketi büyümeyi de içine
alan ve bir ülkenin bütün yapısal özelliklerinde
iyileşme yönünde meydana gelen değişmeleri anlatan
bir kavramdır.
3- Gelir Dağıtıcı Fonksiyon
Bu fonksiyon, bütçe ile farklı gelir gruplarından
vergilerin toplanıp yine farklı gelir gruplarına
yönelik harcama yapılarak gelirin yeniden dağıtıma
tabi
tutulmasıdır. Esas itibariyle kamusal mali
olaylar, temel karakteristik Özellikleri nedeniyle
kendiliğinden yeniden dağıtıcı bir fonksiyona
sahiptirler. Ancak, burada, Keynesyen yaklaşıma göre
devlete ve dolayısıyla bütçeye yüklenen modern bir
fonksiyon olarak, "iradi ve bilinçli kararlarla kamu
gelir ve giderlerinin yeniden dağıtım için
kullanılması'' fonksiyonundan söz edilmektedir. Bu
fonksiyon, özellikle, gelişmişlik farkının giderek
açıldığı ve ekonomik sosyal sorunların ağırlaşma
eğilimi gösterdiği günümüz geri kalmış ülkeleri için
özel bir önem taşımaktadır
4- İstikrar Sağlayıcı Fonksiyon
Modern iktisat teorisinde dinamik bir süreç olarak ele alınan ve
sosyal refah devleti kavramıyla bütünleştirilen yeni
istikrar anlayışı, her seviyede ve her yerde
sapmalardan arınmış bir ekonomik ve sosyal yapı
içinde gerçekleşen serbest piyasa işleyişini
öngörmektedir. Ekonomik muhteva içinde bu istikrar,
statik değil fakat dinamik bir durum olarak tam
istihdam ve fiyat istikrarının bir arada
gerçekleşmesi şeklinde ifade edilmektedir, işte
bütçenin istikrar sağlama fonksiyonu ile bu
nitelikteki bir ekonomik ve sosyal ortama ulaşılması
hedeflenmektedir.
|
