Çarpan ve Hızlandıran Etkisi

Çarpan etkisi, otonom (bağımsız) yatırımlardaki bir değişikliğin milli gelirde meydana getireceği artışlar veya azalışlardır. Bu kavramın özünde, her otonom yatırımın bir harcama ve gelir akımına yol açması olayı vardır. Gelirin, bilindiği gibi tüketim ve tasarruf gibi iki fonksiyonu vardır. Buna göre, gelir elde edenlerin yapacakları tüketim harcamaları, yine başkalarının gelirini oluşturacağından, harcama ve gelir akımı ikinci, üçüncü, dördüncü vb. biçiminde sürüp gidecektir. Bu şekildeki bir gelir ve harcama akımı sonuçta, yatırım amacıyla harcanan miktarı aşmış olacaktır. Şu halde çarpan, yatırımdaki bir çoğalışın meydana getireceği gelir artışını (veya tersi) ifade eden miktarsal bir katsayıdır.

O zaman burada önem kazanan, çarpan katsayısının neye göre ve nasıl tayin edileceğidir. Gelir ve harcama akımı içinde bunun seviyesini tayin eden husus marjinal tüketim eğilimi ile marjinal tasarruf eğilimidir. Çünkü bir kişinin geliri harcama yönünden tüketim harcaması ile tasarruftan (yatırım harcaması) ibarettir. Tüketim ve tasarruf fonksiyonundan hatırlanacağı gibi, bunların aralarında ters bir ilişki mevcuttur. Yani, tüketimdeki bir azalma tasarruftaki bir artışla; tüketimdeki bir artış ise tasarruftaki bir azalma ile karşılanmaktadır. Görüldüğü gibi, özellikle marjinal tüketim ve tasarruf eğilimleri, gelir seviyesini tayin yada çarpan katsayının belirleme yönünden büyük önem taşımaktadırlar. 

Elde edilen bu çarpan katsayısı statik karakterlidir ve özel bir kavramı ifade etmektedir. Dinamik çarpan katsayısı için zaman faktörünü de dikkate alan bir yaklaşım gereklidir Ancak konuyu daha fazla dağıtmamak için burada statik çarpan ile ilgili açıklamalarla yetinilmiştir. Burada konumuz yönünden açıklanması gereken bir durum daha vardır:

Özel anlamı yanında çarpan katsayısının genel bir ifadesi de vardır Genel ifadesi ile çarpan katsayısı, geliri tayin eden değişkenlerden herhangi birinde meydana gelen bir değişikliğin, reel milli gelir üzerindeki etkisini belirleyen bir kavram olmaktadır. Gerçekten geliri belirleyen değişkenler içinde yatırım harcamaları yanında, özel tüketim harcamaları ile devletin cari ve transfer harcamaları, vergi gelirleri ve dış ticarete ilişkin değerler de yer almaktadır. Bu tanıma uygun olarak, çarpan katsayısı denildiğinde bütün bu değişkenlerdeki değişmelerin milli gelir üzerindeki etkileri anlaşılmaktadır. Buna göre de, daha doğru bir ifade içinde, çarpan katsayısını yarının çarpanı, kamu harcamaları çarpanı, transfer çarpanı, vergi çarpanı, dış ticaret çarpanı, denk bütçe çarpanı gibi şekillerde düşünmek mümkündür. Daha sonraki açıklamalarımızda bu kavramlar hakkında bilgi verilmeğe çalışılacaktır

Hızlandıran ise, uyarılmış yatırımlardaki bir artışın mili gelir üzerindeki etkisini ifade etmektedir. Başka bir deyişle hızlandıran, tüketim malları global talebindeki değişikliğin yatırımlar üzerinde meydana getirdiği değişikliktir.   Görüldüğü   gibi   burada   tüketim   harcamaları   ile   yatırım harcamaları ilişkisi önem kazanmaktadır. Gerçekten bazı tür yatırım harcamaları (uyarılmış yatırımlar) tüketim harcamaları değişmelerine bağlı olarak değişme göstermekte; yani bu tür yatırımlar tüketim harcamaları veya talep ile uyarılarak gerçekleşmektedir. İşte bu uyarılma etkisine "hızlandırma" ve uyarılma seviyesini belirleyen katsayıya da "hızlandıran" adı verilir. Bu katsayıya uyarılmış çarpan katsayısı da denilmektedir.