MALİ TEKELLER 

Mali tekeller dolaylı vergiler kapsamında bir tüketim vergisidir. Burada devlet, talep esnekliği düşük bazı malların üretimini ve satışını kamu tekeline alıp bunların fiyatlarını çok yüksek karlar sağlayacak şekilde belirleyerek gelir sağlayabilmektedir. Mali tekel uygulamaları tütün, alkollü içkiler, barut, tuz, kibrit, kahve, çay, şeker vb. tekeli şeklinde olmuştur.

Mali tekel uygulaması, mali tekele konu malların toplum için arz ettiği öneme göre değişik şekillerde olabilmektedir. Gerçekten toplum bakımından bazı mallar geçici veya devamlı olarak özel bir fiyat tespitini gerektirmektedir. Özellikle, fert ve toplum sağlığı açısından ciddi tehdit ve tehlikeler doğuran tütün ve alkollü içkiler gibi maddelerin hem bu zararını mümkün mertebe azaltmak ve hem de her şeye rağmen bu gibi maddeleri kullanma ihtiyacını gösterecek olanlara bunları oldukça yüksek bedellerle sunmak suretiyle iki türlü kazanç sağlamak imkanı doğmaktadır. 

Günümüzde gitgide önem kazanan çevre sorunları karşısında mali tekeller daha değişik ve daha geniş bir uygulama imkanı bulabilmektedir. Ekonomide dışsallık olayı incelenirken de izah edildiği gibi, üretimde ve tüketimde negatif dışsallık doğuran pek çok hizmetin bu dışsallığını veya dış zararını bütünüyle ortadan kaldırmak veya hiç değilse bunu ilgili birimlerin üzerinde bırakmak bakımından çeşitli yükümlülükler ve kısıtlama veya sınırlandırmalar getirmek gerekli olmaktadır. Fabrika bacalarına filtre takmak, arıtma tesisleri kurmak, kapalı alanlarda sigara içme yasağı getirmek hemen akla gelen tedbir ve uygulamalardır. 

Klasik mali tekel uygulaması, vergilendirilmek ve rant fiyatı uygulanmak istenen mal ve hizmetlerin üretiminden tüketimine kadar geçen aşamalarının birinin, birkaçının veya hepsinin devlet tekeline alınması yöntemi ile gerçekleştirilir. Uygulamada en çok başvurulan yöntem, üretimin tekele alınmasıdır. Yukarıda da gösterildiği gibi mali tekeller devlete iki tür gelir sağlayabilmektedir (Nadaroğlu, 1992, s.210); (1) Dolaylı bir vergi olan tüketim vergisinin fiyatla kaynaştırılması sonucu elde edilen gelir, (2) Mali esnekliği düşük olan ve ikâme imkanı bulunmayan mal ve hizmetlerin üretiminin devlet tekeline alınması, bunların satış fiyatlarının rekabet ortamındaki fiyatlara oranla daha yüksek seviyede belirlenmesini sağlar. Tekel dolayısıyla gerçekleştirilen kâr da, tüketim vergisinin yanı sıra devlet için ikinci bir gelir teşkil eder. Tekel sebebiyle sağlanan kâr ile normal olarak sağlanabilecek kâr arasındaki fark klasik iktisatçı ve maliyeciler tarafından bir tür vergi olarak kabul edilmektedir. 

Görüldüğü gibi mali tekellerde yüksek vergi ve yüksek mali rant konularak belirlenen satış fiyatı ile devlet önemli bir gelir sağlamaktadır. Bu, devlet için mali bir amaç ifade etmektedir. Ancak, gerek mali tekellerde ve gerekse tekel oluşturmadan gerçekleştirilen bazı tedbirlerde devlet, mali amaç yanında çeşitli ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi amaçlar da gözetmektedir. Başka bir deyişle bu gibi uygulamalarda devlet bu amaçlara bir arada ulaşmaya çalışmaktadır.