Organize Sanayi Bölgeleri 

Organize Sanayi Bölgeleri düşüncesine zemin hazırlayan ilk örnek XIX. yüzyılın ilk yarısında Kuzey Amerika daki tekstil işlet­melerinin bulunduğu yörede kendiliğinden ortaya çıkmıştır(22). Daha sonra bu bölgenin benzerleri, gelişmiş ülkelerde sanayiyi yurt düzeyine yaymak ve sanayi kuruluşlarını kent merkezlerinden uzak­laştırmak amaçları ile geliştirilmiştir. Gelişmekte olan ülkeler ise bu bölgeleri, ekonomik kalkınmayı teşvik etmek ve bölgesel ekonomik dengesizlikleri gidermek amaçları ile kurma yoluna gitmişlerdir.

Birleşmiş Milletler Örgütü'nün çalışmalarına göre organize sanayi bölgeleri, "birbirleriyle uyumlu üretim yapan küçük ve orta ölçekli sanayi kuruluşlarının, planlı bir alanda ve ortak alt yapı hiz­metlerinden yararlanacak bir şekilde standart fabrika binalarında toplanmasıdır"(23). Bu tanıma göre organize sanayi bölgeleri ile bir yandan, küçük ve orta ölçekli sanayilerin birbirlerinden dışsallıklar sağlaması amaçlanırken, diğer yandan ortak altyapı hizmetleri ile de dışsal ekonomilerin daha da büyütülmesi amaçlanmaktadır. Bu bağ­lamda da organize sanayi bölgeleri toplanma ekonomilerinin planlı bir biçimde oluşturulmaya çalışıldığı bölgeler olmaktadır. Bu amaca yönelik bir organize sanayi bölgesi ise şu nitelikleri taşımalıdır: 

Organize sanayi bölgesindeki firmalar, aynı malı üreten veya tamamlayıcılık ilişkisi içindeki üretim birimleri olmalıdır. Böylece firmaların önsel ve gerisel bağlantılar yolu ile dışsal ekonomiler sağlamaları olanaklı hale gelebilmektedir. 

- Organize sanayi bölgelerinde küçük ve orta ölçekli firmalar yer almalıdır. Ağır sanayi ve kompleksleri büyük ölçekli yapıları ile kendi dışsallıklarını yaratabileceklerdir. Ayrıca bunların küçük ve orta ölçekli firmalarla aynı mekanda bulunması altyapıdan yarar­lanma açısından küçük ve orta ölçekli firmalar için olumsuz sonuç­lar doğurabilecektir. 

-  Organize sanayi bölgeleri alandaki planlı bir yerleşmeyi i-çermektedir. Buna göre; topoğrafık meteorolojik, çevresel vb. koşul­lar açısından değerlendirilerek belirlenen bir arazi parçası düzenli bir şekilde sanayi parselleri haline getirilmektedir. Her parselin sını­rına kadar yol, su, elektrik, kanalizasyon, drenaj, telefon hattı vb. altyapı unsurları getirilmektedir. Ayrıca kafeterya, konferans salo­nu, plan ve kopya büroları, muhasebe büroları, banka, P.T.T., tek­nik atölyeler, ilk yardım merkezleri gibi kuruluşlarda bölgenin uy­gun yerlerine planlı bir biçimde yerleştirilmektedir. Bölgede yer alan tüm firmalar bu altyapı unsurlarından ve diğer ortak tesislerden uygun koşullarda yararlanabilmektedir. 

Yukarıdaki nitelikleri taşıyan bir organize sanayi bölgesinde sanayici şu faydalan elde edebilmektedir:

- Firmalar, uygunluğu uzmanlarca değerlendirilen bir optimal kuruluş yeri seçeneğine kavuşmaktadır. Ayrıca buralarda arazi ve altyapı uygun koşullarda sanayiciye sunulmaktadır. 

-  Üretimde ortaya çıkan tamamlayıcılık ilişkileri, özellikle de bir firmanın nihai ürünün belirli bir parçasında uzmanlaşmasıyla sağlanan ekonomiler, üretim maliyetlerinde azalmalara yol açabil­mektedir.

-  Kalifiye işgücünün yoğun bulunduğu bölgelerde bu tür iş­gücünün temini kolaylaşmaktadır.

-  Ulaşım olanaklanndaki gelişmeler taşıma maliyetlerini a-zaltıcı etkiler yapabilmektedir.

-  Organize sanayi bölgeleri pazarlama ve diğer özelleşmiş hizmetlerin ediniminde kolaylıklar sağlayıcı bir ortam yaratmakta­dır. 

Günümüzde organize sanayi bölgeleri uygulamalarından sa­dece firma düzeyinde dışsal ekonomilerden yararlanma amacı gü-dülrhemektedir. özellikle de gelişmekte olan ülkelerde organize sa­nayi bölgeleri uygulamalarından, ekonomik kalkınmayı hızlandırıcı, bölgesel dengesizlikleri giderici, kentsel gelişmeyi yönlendirici ve çevre koruma amaçlarını gerçekleştirici işlevler umulmaktadır.

Organize sanayi bölgelerinin ekonomik kalkınmayı hızlandı­rıcı işlevi, üretimde rasyonellik ve verim artışı yoluyla gerçekleşmek­tedir. Buna göre artan verimlilik ile sağlanan sermaye birikimi, aynı zamanda artan yatırımlar yoluyla istihdam ve işsizlik sorunlarına da çözüm getirebilecektir. Organize sanayi bölgelerinin ekonomik kal­kınmadaki diğer bir işlevi de, küçük ve orta ölçekli sanayilerin teşvik edilerek geliştirilmesindeki rolü nedeniyle ortaya çıkmaktadır. 

Organize sanayi bölgelerinin diğer bir işlevi, bölgelerarası dengesizlikleri gidermek üzere, sanayinin yurt düzeyinde dengeli dağılımının sağlanmasında yardımcı olmaktır. Gelişmemiş bölgeler­de kurulacak organize sanayi bölgeleri, işletmelerin bu bölgelere yönelmesine yol açabilecektir. Kuşkusuz bu yönelişi desteklemek üzere, vergi, kredi, mali tedbir ve teşviklerin uygulamaya konulması gerekmektedir. Gelişmemiş bölgelerde kalkınmanın canlandırılması, bu bölgelerden gelişmiş bölgelere olan göçün hızını da azaltıcı olabi­lecektir. Böylece kentleşme sürecinde de dengeli bir yapı oluşabile­cektir. 

Organize sanayi bölgeleri uygulamasından , makro ölçekte kentleşme politikası aracı olarak yararlanılabildiği gibi, kent ölçe­ğinde de yerleşme biçimini düzenleyici bir araç olarak yararlanabil­me olanağı bulunmaktadır. Kentlerin çevre alanlarında ve uygun yerlerde kurulan organize sanayi bölgeleri kent merkezinde gelişigü­zel kurulan sanayi kuruluşlarının bu bölgeye taşınmasına neden olacaktır. Diğer yandan kent merkezlerinin dışında düzenlenen or­ganize sanayi bölgeleri ile birlikte oturma bölgelerinin düzenlenmesi, anakentin konut ve gecekondu sorunlarının çözümünde yardımcı olabilecektir. 

Ayrıca organize sanayi bölgeleri arsa spekülasyonunu önle­yici bir işlev de görebilecektir. Kısaca organize sanayi bölgeleri kent planlaması sürecinde düzenli ve sağlıklı biçimlenmiş kentler yara­tılması için önemli işlevler görebilecektir. 

Organize sanayi bölgelerinden beklenen diğer bir işlev de, sa­nayinin yarattığı çevre sorunlarını azaltıcı olmasıdır. Nitekim kentin merkezi bölgesinde gelişigüzel konumlanan sanayinin kent dışına taşınması ile merkezdeki koku, duman, pislik, kirlilik, aşırı gürültü v.b. sorunlar hafıfletilebilmektedir. Bunun yamsıra organize sanayi bölgelerinin çevre koruma önlemlerinin yoğun biçimde alındığı yer­ler haline getirilmesi de önemli olmaktadır. Böylece organize sanayi bölgeleri, üretimde verim artışlarını sağlamasının yamsıra, çevrenin kullanımında da verimlilik sağlayabilecektir. Ekonomik kalkınma ile çevre koruma arasındaki var olduğu düşünülen çelişki de bu uygu­lamalar ile çözümlenebilecektir. 

Özetle organize sanayi bölgeleri, sanayinin yer seçiminin yönlendirildiği, toplanma ekonomilerinin yaratıldığı, kentleşme sü­recinin ve biçimlenmesinin denetim altına alındığı, bölgesel denge­sizliklerin giderilmeye çalışıldığı, çevre koruma önlemlerinin yaygın­laştırıldığı rasyonel bir mekan kullanım aracıdır. Bu bağlamda da organize sanayi bölgelerinin kuruluşunda en uygun kuruluş yeri seçimi, sadece firma düzeyinde yapılmayıp, aynı zamanda ekonomik kalkınma, bölgesel dengesizlikler, kentleşme ve çevre koruma etken­leri de dikkate alınarak ulusal düzeyde de yapılmaktadır. Bu nitelik­leri ile de organize sanayi bölgeleri özellikle de gelişmekte olan ülke­ler açısından önem taşımaktadır.