Kurulu bir işletme, kapasite genişlemesine gidilmeden de, işçi sayısını, kullandığı hammadde ve malzeme miktarını arttırarak, belli bir düzeye kadar üretim miktarında artışlar sağlayabilir (kısa dönem durumu). Üretim miktarlarındaki büyük artışlar, ancak işletme büyüklüğü veya kapasite büyüklüğünün arttırılması ile olanaklıdır (Uzun dönem durumu).

İşletme kapasitesi büyütüldükçe "büyüklüğün sağladığı avantaja lar" sonucu, ürünün maliyetleri belli bir kapasite büyüklüğüne kadar düşüş gösterir (ölçüye göre artan geliri durumu). Şekil 6, değişik ka­pasitelerdeki 4 farklı işletme büyüklüğüne ilişkin ortalama maliyet eğrilerini göstermektedir. Küçük kapasiteli işletmelerin (A ve B işletmeleri)    ortalama    maliyet   eğrileri,    daha    büyük    kapasiteli

işletmenin (C işletmesi) ortalama maliyet eğrisi üzerindedir.

Büyüklüğün sağladığı avantajların ortaya çıkmasının birinci ne­den, "içsel ekonomiler", diğer bir nedeni de "dışsal   ekonomilerdir.

Üretim faktörlerinin "bölünmezliği", işletmede "iş bölümü" ve "uzmanlaşma" gibi öğelere, içsel ekonomiler denilmektedir (1).

Kapasite büyüdükçe işletme içinde daha etkin "iş bölümü" ve "uzmanlaşma"ya gidilebilmesi sonucu verimlilik artacak ve dolayısıyla birim maliyetler düşecektir. Bazı üretim faktörlerinin bölünmezliği de birim maliyetlerin düşmesine neden olur. Örneğin, belirli bir işletme büyüklüğünde standart kapasitelerde olan bir bilgisayarın ancak % 50 kapasite kullanımına gereksinim varsa, normal koşullarda bu bilgisa­yarın satın alınması ekonomik olmaz. Ancak işletme bu bilgisayarı tam kapasitede kullanılabilecek bir büyüklükte olduğu zaman, bilgisayarın satın alınması verimi arttıracak ve dolayısı ile maliyetleri düşürecektir.

Dışsal ekonomiler bir işletmenin değil; fakat bir endüstri dalının tümüyle genişlemesi sonucu uzun dönemlerde birim maliyetlerde sağlanan düşmelerdir. Endüstrinin tümüyle büyümesi, işletmeler arasında daha çok uzmanlaşmaya, iş bölümüne yol açacak ve böylece bir işletmenin önceden ürettiği bir girdi başka işletmelerden daha ucu­za satın alınacağı için maliyetlerde düşmeler görülecektir. Ayrıca dışsal ekonomiler işletme dışı gelişmeler ve alt yapı tesislerinin kurul­masını, tecrübeli uzmanların yetişmesini sağlıyacağı için, işletmenin bu amaçlara yönelik ek giderler yapmasını engelleyeceğinden birim maliyetler  düşecektir.

Şekil 6'da C ile gösterilen işletme büyüklüğünde, birim üretim maliyetleri en düşük düzeye ulaşmıştır. Bu işletme büyüklüğünde Ölçeğe göre artan getiri yerine, ölçeğe göre sabit getiri durumu egemen olmaya başlamış, dolayısıyla büyüklüğün sağladığı avantajlar ortadan kalkmıştır. Daha büyük kapasiteli D işletmesine geçildiğinde, ölçeğe göre azalan getiri sonucu birim ürün maliyetlerinde artışlar görülmeye başlamıştır. Bu durumda; maliyetlerin olumsuz yönde etkilenmesi nedeniyle işletme büyüklüğü, planlama açısından arzu edilmeyen bir büyüklüktedir. Belli bir düzeyden sonra, işletme kapasitesi büyütüldükçe,   birim   ürün   maliyetinin   artmasına   neden    olan başlıca faktörler   şunlardır;   yönetim,   satış   ve   tedarik   piyasalarındaki   dar boğazlar ve kısıtlı finansman olanakları.

E-   Optimum   Kapasite

Kurulu bir işletmenin optimum üretim miktarını veya kapasitesini belirleyen ölçülün, değişik işletme büyüklüklerinden en iyisinin veya optimum kapasite büyüklüğünün seçimi için göz önüne alınacak ölçütten farklı olması nedeniyle, her iki optimum kapasite kavramı üzerinde ayrı ayrı durulması gerekir.

1-   Kurulu   Bir   İşletmede   Optimum   Kapasite   (Üretim Miktarı)

Optimum kapasite sözcüğündeki "optimum" kelimesi dilimizde "en iyi" veya "ideal" anlamına gelen latince "optimalis" kelimesinden türemiştir.

Daha önce belirtildiği gibi, işletme ekonomisi literatüründe genel­likle ekonomik kapasite, optimum veya en uygun kapasite olarak nite­lendirilir. Burada amaç maliyetlerin minimizasyonu olduğu için opti­mum kapasite, "bir işletmenin minimum maliyetler düzeyinde üretebileceği ürün  miktarı" olarak tanımlanır. 

2-   Optimum   Kapasite   Büyüklüğü   (Optimum   İşletme Büyüklüğü   )

Daha önce belirtildiği gibi, kapasite planlaması konusu, değişik üretim kapasitelerindeki işletme büyüklükleri arasından belli bir ölçüte göre en iyisinin veya optimum olanın seçimi ve bunun optimum bir yerde kurulmasını içerir. İşletmelerin ve özellikle de büyük ölçekli işletmelerin kurulmasında amaç, çoğu kez satış gelirlerinin dolayısıyla kârın maksimizasyonu yerine maliyetlerin ve özellikle de "ilk kuruluş yatırım   maliyetlerinin"  minimizasyonudur.

"İlk kuruluş yatırım maliyetleri" veya kısaca "kuruluş maliyetleri", fabrikanın kurulması ve üretime hazır duruma gelmesine kadar yapılan giderler toplamından oluşur. Kuruluş maliyetleri etüd ve proje, arsa alımı ve düzenlenmesi, inşaat işleri ve ulaştırma, ana-yardımcı makina ve donanım, ithalat ve gümrükleme, montaj ve genel giderler ile borçlanma durumunda yatırım süresi faizleri toplamından oluşur.

Değişik kapasite büyüklüklerinden optimum olanının seçimini etkileyen diğer bir faktörde, işletmenin faaliyette bulunacağı alan veya bölgede tahminlenen, ürün talep düzeyidir. Şekil 6'ya göre aynı talep düzeyi, değişik büyüklüklerdeki işletmeler tarafından karşılanabilir. Örneğin, şekilde 400 bin tonluk talep, farklı kapasite veya işletme büyüklüğünü gösteren A. B ve C işletmeleri tarafından karşılanabilir. 400 bin tonluk talep miktarını karşılayan projelerin optimumu, bu talep miktarında en düşük ortalama maliyeti gösteren B projesidir. 400 bin tonluk talebi, daha az yatırım harcaması gerektiren A projesi ile karşılamak olanaklıysa da. büyüklüğün sağladığı avantajlar nedeniyle daha çok yatırım gerektiren B projesinin seçilmesi tercih edilir. Öte yandan; aynı ürün talebi düzeyinde C projesinin seçilmesi, gerek yüksek birim maliyetleri ve gerekse sabit yatırım maliyetleri yönünden uygun görülmez.

Kuruluş yatırım maliyetlerinin ve ürün talep düzeyinin, endüstriyel işletmelerin kapasitelerinin saptanmasında en önemli faktörler olduğu yukarıda belirtilmiştir. Buna göre optimum işletme veya kapasite büyüklüğü; üretilecek ürün talebini karşılamak koşuluyla kuruluş yatırım maliyetlerini minimum kılan işletme büyüklüğü olarak tanımlanabilir. Optimum kapasite büyüklüğünü etkileyen daha birçok faktörler   vardır.

E-   Kapasite   Büyüklüğü   Seçimini   Etkileyen Faktörler

Kapasite  büyüklüğü  seçimini  etkileyen faktörler  iki grupta top­lanır.   Bunlardan   ilki  kapasite   seçimini     doğrudan   etkileyen   veya sınırlayan faktörler grubu, ikinci grup ise kapasite seçimini dolaylı (indirekt)   etkileyen   faktörlerdir.